Azərbaycanla Ermənistan arasında ilk sülh müqaviləsi barədə

Birinci sülh müqaviləsinin bugünkü ilə çox oxşar cəhətləri var: o vaxt da Zəngəzurdakı yollar, güc tətbiq etməmək, eləcə də ABŞ-ın arbitraj (zəmin) rolu aktual idi...

Sonra erməni tərəfi razılaşmanı pozaraq Zəngəzura silahlı hücumlarını davam etdirərək rayonun dinc əhalisini məhv etdi... ABŞ-ın təmsil olunduğu arbitr toqquşmaların qarşısını almaq üçün heç nə etmədi. Nəticədə 1920-ci ildə bolşeviklər bir-biri ilə müharibələrdən yorulan ilk respublikaların mövcudluğuna son qoydular.

Keçmişin dərslərini nəzərə almalıyıq. Müqavilələr bağlayın, revanşizmə yer qoymayın, razılaşmalara tam əməl edin, başqalarına etibar etməyin, arbitr və zamin axtarmayın! Bu, tarixi fürsətdir. Biz tarixin təkrarlanmasına və qonşularımızla sülh şəraitində öz yolumuza getməsinə imkan verməməliyik. Ermənistan rəhbərliyi öz məsuliyyətini dərk etməli, təxribatlardan, istifadə olunan marionet rolundan uzaqlaşmalıdır.

1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Ermənistan hökumətini təmsil edən Ermənistan hökumətinin sədri [Xatisov] və Azərbaycan hökumətini təmsil edən Azərbaycan hökumətinin sədri Usubbəyov arasında bağlanmış bu müqavilə ilə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

1. Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri davam edən toqquşmaları dayandırmağı və yenidən silah gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürlər.

2. Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri Zəngəzura gedən yolların dinc hərəkət üçün düzəltmək və açılması üçün təsirli tədbirlər görməyə razılaşırlar.

3. Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri bütün mübahisəli məsələləri, o cümlədən sərhədlər məsələsini növbəti maddədə nəzərdə tutulmuş konfransın qəbul edəcəyi qərarları gözlənilən sülh sazişləri vasitəsilə həll etməyi öhdələrinə götürürlər. Sülh razılaşmasına nail olmaq mümkün olmadıqda, hər iki hökumət qərarlarına əməl etməyə razı olduqları neytral şəxsi arbitr kimi seçməyi öhdəsinə götürür. Hazırda ABŞ ordusunun polkovniki Ceyms S. Rey neytral şəxs kimi tanınır.

4. Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri dekabrın 4-də konfransın keçiriləcəyi Tiflisə köçürməklə, noyabrın 26-da, çərşənbə günü Bakıda keçiriləcək konfransa dərhal bərabər sayda nümayəndələr təyin etməyi öhdələrinə götürürlər (qarşılıqlı razılıq əsasında onların başqa yerə köçürülməsi zəruri hesab edilmədiyi halda). Bu konfrans iki hökumət arasında mübahisələrə və ya sürtüşməyə səbəb olan bütün məsələləri müzakirə edəcək və onları razılaşma və ya arbitraj yolu ilə həll etmək səlahiyyətinə malik olacaq.

5. Bu saziş imzalandığı gündən qüvvəyə minir və hər iki dövlətin parlamentləri tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra daimi qüvvəyə minir və Ermənistan və Azərbaycanın hökumət başçıları bununla öz hökumətlərini yuxarıda göstərilən sazişin bütün müddəalarını sədaqətlə dəstəkləməyə və həyata keçirməyə borcludurlar. 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə üç nüsxədə ingilis və rus dillərində tərtib edilmiş, hər dildə bir nüsxə İttifaq Ali Komissarının nümayəndəsinə və Ermənistan və Azərbaycan hökumətlərinə təqdim olunur. 

Orijinalı imzaladılar: Azərbaycan hökumətinin sədri N.Y.Usubbəyov
Ermənistan hökumətinin sədri A.İ.Xatisov

Şahidlər: Gürcüstan Respublikasının Xarici İşlər Naziri E.P.Geqeçkorinin, ABŞ Ordusu Baş Qərargahının alayı, Müttəfiqlərin Ali Komissarının müavini C.S.Reyin iştirakı ilə imzalanmışdır.