Cənubi Qafqazın transformasiyası zamanı

8 avqust 2025-ci ildə ABŞ Prezidentinin şahidi olduğu Azərbaycan Prezidenti və Ermənistan Baş nazirinin Birgə Bəyannaməsinin imzalanmasından və sülh müqaviləsinin paraflanmasından sonra belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Cənubi Qafqaz regionu üçün yeni bir konfiqurasiyanın formalaşması üçün möhkəm təməllər qoyulmuşdur. Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi, 1990-cı illərin əvvəllərində təqdim edilən və 25 il ərzində aktuallığını qoruyan regionun seçimləri dəyişir.

Hazırkı transformasiya dövrü müəyyən qeyri-müəyyənliklərlə xarakterizə olunur və biz bunları 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsinin nəticələri işığında araşdırmağa çalışacağıq. Region üçün yeni seçimlər kimi müharibənin nəticələri nəzərə alınmalıdır.

Birinci nəticə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin bərpasıdır.

Bu, ilk dəfə Rusiya (10 noyabr 2020-ci ildə, Moskva müharibənin nəticəsini dəyişdirməyə çalışsa da), AB/Fransa (7 oktyabr 2022-ci ildə, sonradan vəziyyəti dəyişdirməyə cəhd etsə də) və ABŞ (8 avqust 2025-ci ildə) tərəfindən bu və ya digər formada razılaşdırılıb. Nəticədə, ATƏT-in Minsk Qrupunun ləğvi ilə Ermənistan da müharibənin bu ədalətli nəticəsini tanıdı.

İkinci nəticə Azərbaycan və Ermənistan arasında sülhdür.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi klassik etno-ərazi münaqişəsidir. Münaqişənin ərazi komponenti artıq paraflanmış sülh müqaviləsinin və Birgə Bəyannamənin mətnində həll edilib. Sülh prosesi sürət qazanıb, yekun sülh sazişinə nail olmaq üçün addımların ardıcıllığı aydındır və qarşılıqlı fəaliyyətin çərçivəsi və prinsipləri müəyyən edilib.

Münaqişənin etnik komponenti uzun müddət tələb edəcək və etnik sülhə nail olmaq üçün hakimiyyət orqanları və vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən əlaqələndirilmiş fəaliyyət tələb olunur. Bu sahədə qarşılıqlı fəaliyyət formatları artıq müəyyən edilib.

Qalan yeganə qeyri-müəyyənlik sülh müqaviləsinin yekun imzalanması və ratifikasiya prosesidir. Burada qeyri-müəyyənliklər Ermənistanda keçirilən parlament seçkilərinin və Ermənistanın yeni Konstitusiyası ilə bağlı referendumun nəticələridir.

Üçüncü nəticə Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşdırılmasıdır.

Bu proses tamamilə Ermənistan-Azərbaycan yolunun dinamikasından asılıdır. Demək olar ki, Ermənistan və Türkiyə arasında münasibətlərin normallaşdırılması vaxtında olacaq.

Parlament seçkilərinin və Ermənistanın yeni Konstitusiyası ilə bağlı referendumun nəticələri bu istiqamətdə başqa bir qeyri-müəyyənlik və çətinlikdir. Xarici təsir də qeyd olunur ki, onlar əsassız sürətləndirmə ilə bunu həddindən artıq edə bilərlər.

Dördüncü nəticə isə kommunikasiyaların açılmasıdır.

Burada daha çox qeyri-müəyyənliklər var...

- Ermənistan və ABŞ tərəfindən təsdiqlənməli və həmçinin Azərbaycanla razılaşdırılmalı olan TRIPP-in iş rejimi.

- Naxçıvanda dəmir yolunun modernləşdirilməsi – müddətlər və resurslar...

- Naxçıvandan Türkiyəyə və Ermənistana dəmir yolu bağlantısı

- Qars-Naxçıvan dəmir yolunun tikintisi – müddətlər...

- Naxçıvandan Ermənistana və daha sonra Gümrüdən keçərək Qarsa dəmir yolu bağlantısı yaranacağı təqdirdə, Qərb ictimaiyyətinin Rusiya şirkəti olan Rusiya Dəmir Yollarının Ermənistandakı iştirakına münasibəti necə olacaq?! Axı Ermənistandakı TRIPP Rusiya konsessiyaçısını görməzdən gəlir...

Buna görə də belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, transformasiya dövrü bir çox qeyri-müəyyənliklər və çətinliklərlə xarakterizə olunur... və bu normaldır...

Əsas məsələ odur ki, əməkdaşlıq çərçivəsi müəyyən edilib və bütün məsələlərin siyasi və diplomatik yollarla həlli üçün öhdəliklər götürülüb. Qeyri-müəyyən olan məsələlərin potensial həlləri və həll yollarının tapılması üçün son tarixləri var. Beləliklə, hər şey pis deyil...

Cənubi Qafqaz regionuna verilən yeni variantlar, ilk növbədə, region dövlətlərinin müstəqilliyini və suverenliyini gücləndirməyə xidmət etməlidir. Bu variantlar həmçinin xarici aktorların geosiyasi və geoiqtisadi rəqabəti rəqabətdən münaqişəyə və açıq qarşıdurmaya doğru artırmasının qarşısını almalıdır.