"Türklərlə bir yerdə yaşamaq üçün minillik təcrübəmiz var"

İstanbul (Konstantinopol) erməni patriarxı arxiyepiskop Sahak Maşalyan "Sputnik Armenia"-ya müsahibəsində Ermənistan-Türkiyə münasibətləri ilə bağlı bir sıra sualları cavablandırıb.

Ermənistanla Türkiyə arasında münasibətlərin normallaşması prosesini necə qiymətləndirirsiniz? Dövrün tələblərinə nə dərəcədə cavab verir?

- Türkiyədəki ermənilər hər zaman Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşmasının tərəfdarı olublar, lakin iki ölkə arasındakı münasibətlərə uzunmüddətli perspektivdə baxmaq lazımdır, çünki söhbət 100 illik düşmənçilikdən gedir. Sülhdən, sizin səfərinizdən, qapıların, yolların, sərhədlərin açılması, diplomatik münasibətlərin bərpası ilə bağlı söhbətlərin olmasının özü böyük uğurdur. O vaxt Artsaxla (Qarabağ - ANS Press) bağlı problemlər var idi və indi bu problemlər aradan qalxdığı üçün məncə, bu maneələr aradan qalxmağa başlayacaq və daha sıx əlaqələr formalaşmağa başlayacaq.

Təbii ki, biz bunun tez bir zamanda baş verməsini istəyirik, lakin dövlətlərin, xalqların həyatı minilliklərlə ölçülür. Ona görə də bir neçə il əvvəl başlayan bu proses, məncə, düzgün istiqamətdə gedir. Erməni aləmində, belə demək mümkünsə, xüsusi yer tutduğumuz üçün Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin inkişafını həmişə dəstəkləmişik. Biz Artsax (Qarabağ - ANS Press) erməniləri və ya diaspor erməniləri deyilik, daha çox Türkiyənin soyqırımdan sonra qalan, Türkiyədə yaşayan, dil qazanmış, qurum və strukturlarını bu günə qədər qoruyub saxlayan erməni hissəsiyik.

Alternativ yoxdur, çünki sülh şəraitində hər iki tərəf qalib gəlir, müharibədə hər iki tərəf uduzur. Bəzən keçmişi unutmalı oluruq. Biz bunu hələ də tam unuda bilmərik, amma yenisini qurmaq üçün yeniyə müraciət etməliyik. Ona görə də buradakı ermənilərdə bu müdriklik var idi və onun sayəsində biz Türkiyədə öz strukturlarımızı, erməni həyatımızı qoruyub saxlamışıq. Bu, məsələn, Ermənistan və diaspora üçün bir dərsdir. Baxın, 100 ildən çox keçmiş hadisələrə. Nə ermənilər o dövrün ermənisi, nə də türklər o dövrün türküdür. Ona görə də yeni şərtait yaranıb ki, biz öz hərəkətlərimizi ona uyğun əsaslandırmalıyıq. Biz keçmişdə yaşaya bilmərik. Keçmişdən dərs alacağıq; biz indiki zamanda yaşamalıyıq və indiki zaman hər iki tərəfi yaxşı münasibət qurmağa məcbur edir. Yəni ya düşmən kimi üz-üzə gələcəyik, ya da dost olacağıq.

Türkiyədə ermənilərlə dostluq etmək istəyi varmı?

- Türk cəmiyyətində bir istək var, məsələn, türk dilində erməni məsələsi ilə bağlı kitablara tələbat güclüdür. Türkiyə cəmiyyəti ümid edir ki, yollar açılacaq, dost olacaqlar. Son 30 ildə ən azı 200 min erməni türklərin necə olduğunu, onlarla necə ünsiyyət quracağını görüb Türkiyəyə gəlib getdi. Çox güman ki, Türkiyə hökumətinin sözdə çevikliyi sayəsində burada yaşayan ermənilər “erməni” sözündən istifadə edərkən heç bir mənfi münasibətlə qarşılaşmayıblar.

Ermənistan tərəfinə etimad yaranıb, yəni kimin erməni olduğunu, ermənilər kimin türk olduğunu tanıyıblar.

Ona görə də zaman keçdikcə barışıq diplomatik müstəvidən təhsil səviyyəsinə keçəcək. Yəni türklər də, ermənilər də dostluğu təbliğ edən elementləri dərsliklərinə daxil etməlidirlər ki, bu da vaxt aparır, çünki hər iki xalq öz milli kimliyini düşmənçilik üzərində qurur. Yəni, Ermənistanda kiməsə “türk” deyirlərsə, bu, münaqişə mənbəyidir, amma burada iki türk dava edir, biri digərinə “erməni” deyirsə, onlar da bunu mənfi qarşılayırlar. Bunun nağıla çevrilməsi üçün onilliklər boyu dostluq içində yaşamalıyıq. Türklərlə bir yerdə yaşamaq üçün minilliklərlə təcrübəmiz var. Deməli, bu minilliklər ərzində həmişə pis olmayıb, elə deyilmi? Bəzi yaxşı şeylər olub və bu yaxşı şeyləri vurğulamaq lazımdır.

Erməni Patriarxı olaraq, Ermənistanda Müqəddəs Eçmiədzin Ana taxtının ətrafında vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu gün öz fikrimi çox açıq şəkildə ifadə edəcəyəm. Ermənistan xüsusilə 44 günlük müharibədən sonra çox qəribə siyasi dövrə qədəm qoyub. Zərbə o qədər güclü idi ki, bütün dövlət strukturları - kilsə, təhsil sistemi, mətbuat, siyasi partiyalar darmadağın oldu. Bir misal çəkim: bankaya 100 ağ-qara qarışqa qoyursan. Hamısı bir-birinə qarışmadan ahəngdar işləyirlər. Sonra bir damla damlayırsan və xaos yaranır, çünki qaralar qırmızıların bunu etdiyini düşünür, qırmızılar isə əksini düşünür.

Ermənistanda müxalifət və iqtidar erməni dünyasına və Artsaxa (Qarabağ - ANS Press) zərbə endirildiyinə görə bir-biri ilə savaşır. İnsanlar bu zərbəni kimin vurduğunu düşünmədən bir-birini günahlandırırlar. Bu kontekstdə hökumətlə Eçmiədzin arasındakı qarşıdurmanı nəzərdən keçirə bilərik. Şəxsən mən kilsə ilə dövlət arasında münaqişə görmürəm, amma qeyri-müəyyən hüquq problemi var. Yeni yaranmış Ermənistan Respublikasında 30 ildir kilsə ilə dövlət arasında münasibətlər aydın deyil. Bəli, bu, Konstitusiyada yazılıb, lakin çox zəifdir, yəni dövlətin hüquqlarının harada olduğu və kilsənin hüquqlarının harada olduğu aydın deyil. Bu problemlərin tezliklə həll olunması üçün dua edirik. Baş verənləri izləmək hər bir erməni üçün ağrılıdır. Hər iki tərəf öz rollarını dəqiq müəyyən edəndə şəfa gələcək.

Erməni Apostol Kilsəsi bu gün cəmiyyətin həyatında hansı rol oynayır?
- Diasporda kilsə həmişə ermənilərin ürəyi olub. Uşağın ürəyi ana bətnində ilk olaraq formalaşdığı kimi, cəmiyyətdə də kilsə mərkəzə çevrilir, onun ətrafında məktəblər, xorlar və digər milli qurumlar yaranır.
Konstantinopol Patriarxlığı 1461-ci ildən, Sultan II Məhmətin dövründə mövcuddur. Əsrlər boyu patriarxlar təkcə mənəvi deyil, həm də ümummilli liderlər olmuşdur. Erməni Apostol Kilsəsi bu günə qədər bütün institutlarımızın təməli olaraq qalır.
Etnik azlıqlar istənilən ölkədə çətinliklərlə üzləşirlər. Amma Türkiyədə dini baxımdan ciddi problemimiz yoxdur; kilsələr açıqdır. İstanbul dünyada təxminən 50 erməni kilsəsi olan yeganə şəhərdir: 33 Apostol, 12 Katolik və 4 Yevangelist. Bu gün əsas problem 17 məktəbi saxlamaq və üç min şagirdin təhsil almasıdır. Biz həm maddi çətinliklərlə, həm də ermənilərin dağınıq olması onların səylərini birləşdirməyi çətinləşdirir. Amma həlledilməz problemlər yoxdur: icma güclü olaraq qalır və erməni diasporunun ən mühüm mərkəzlərindən biri olaraq qalır.

Türkiyədə erməni icmasının sayı nə qədərdir və necə dəyişir?
- Bu gün Türkiyədə təxminən 40-50 min erməni yaşayır. Təəssüf ki, cəmiyyət azalır: hər yeni doğulmuş körpə müqabilində üç ölən var. Bu tendensiya davam edərsə, 2050-ci ilə qədər ermənilərin sayı ən azı 10 min nəfər azalacaq.
Vaxtilə ölkədə 50-yə yaxın erməni məktəbi olub; indi onların cəmi 17-si var və hətta onlar tələbə qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər.
Ümumi miqrasiya tendensiyası da öz təsirini göstərir: təkcə ermənilər deyil, türklər də iqtisadi böhran və işsizlik fonunda daha yaxşı həyat dalınca ölkəni tərk edirlər. Sorğulara görə, türk gənclərinin 74%-i öz vətənlərində gələcək görmür və erməni gəncləri üçün vəziyyət daha da ağırdır.
2000-ci illərdə Türkiyədə təxminən 30.000 Ermənistandan gələn erməni yaşayırdı, lakin pandemiya və Artsaxdakı (Qarabağ - ANS Press) müharibədən sonra onların əksəriyyəti öz vətənlərinə qayıtdı. İndi ölkədə cəmi 5-6 min nəfər qalıb.

Gənclər arasında erməni dili qorunurmu?
— Diasporda erməni məktəblərində oxumaq seçim məsələsidir. Biz dövlət deyilik və valideynləri övladlarını erməni məktəblərinə qoymağa məcbur edə bilmərik. Bəzi ailələr bahalı özəl kolleclərə üstünlük verirlər, digərləri, xüsusən də şəhər kənarında yaşayanlar icma məktəblərinə getməkdə çətinlik çəkirlər.
Bu gün İstanbuldakı erməni təhsil müəssisələrində təxminən 3000 uşaq təhsil alır - yaxşı rəqəmdir, baxmayaraq ki, daha 1500-ə yaxın uşaq icmadan kənarda erməni dilini öyrənir.

Cəmiyyətin Türkiyə hakimiyyəti ilə münasibətləri necədir?
— Prezident Ərdoğanın dövründə münasibətlər xeyli yaxşılaşıb. Əmlakın bir hissəsi erməni fondlarına qaytarıldı ki, bu da icmanın iqtisadi cəhətdən güclənməsinə imkan verdi. Dövlət və bələdiyyələr dəstək verir: məsələn, yayda biz bu il təxminən 10 000 insanın iştirak etdiyi Olimpiadanın versiyası olan Navasard Oyunlarına ev sahibliyi edirik. Bu oyunların xərclərinin bir hissəsi dövlət büdcəsi hesabına ödənilir.
Demək olar ki, son iki onillik cümhuriyyətin bir əsrlik tarixində Türkiyədəki ermənilər üçün ən əlverişli dövr olub.