Qərbi Azərbaycan icması sıradan çıxacaqmı?

Azərbaycanın Qərbi Azərbaycan icması aydın və konkret bir məqsədlə mövcuddur: gələcəkdə Qarabağ ermənilərinin Qarabağa qayıtmaq hüquqları ilə bağlı suallar yaranarsa, bunun əksinə çıxış etmək imkanı.

2020-ci il müharibəsinə qədərki siyasi reallıqlarda bu diskursiv müxalifət “Qarabağ azərbaycanlıları Qarabağ ermənilərinə qarşı” kimi formalaşdırılırdı: əgər Qarabağ ermənilərinin həyata keçirmək istədikləri hüquqları varsa, Qarabağ azərbaycanlılarının da istifadə etmək hüququ olan insan hüquqları var.

Bu gün Ermənistanla Azərbaycan arasındakı bu güzgü görüntüsü başqa müstəvidə də özünü göstərir ki, Qərbi azərbaycanlıların öz ata-babalarının evinə qayıtmaq istəməsi məsələsi eyni şeyi istəyən Qarabağ erməniləri məsələsi qarşısında dayanır.

Baş nazir Paşinyan bəyan edir ki, Qarabağ ermənilərinin Azərbaycana qayıtması yersizdir, bu isə de-fakto o deməkdir ki, İrəvan bu güzgü görüntüsündən xəbərdardır və azərbaycanlıların müasir Ermənistan ərazisinə qayıtmasını ölkənin milli maraqlarına təhlükə hesab edir, ona görə də açıq şəkildə bəyan edir ki, Qarabağ erməniləri geri qayıtmamalıdır.

Ermənistan və Azərbaycan arasında bu yaxınlarda paraflanmış sülh sənədi hər iki tərəfi bir-birinin ərazilərində separatçı hərəkatları dəstəkləməməyi öhdəsinə götürür (və ya məcbur ediləcəkdir). Nəzəri olaraq, bu saziş hökumətlər üçün bu cür təşəbbüslərə hər hansı rəsmi və ya institusional dəstəyin qarşısını almaq üçün aydın çərçivə müəyyən edir. Ona görə də Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri tərəfindən separatizmə yardım kimi şərh edilə bilən hər şey keçmişdə qalmalıdır: Ermənistan və Qarabağın vahid qurum kimi göstərildiyi xəritələr, internet səhifələrində Qarabağdan bəhs edən ayrı-ayrı bölmələr və s. Eyni şeyi Qərbi Azərbaycan məsələsinə də aid etmək olar.

Bununla belə, əsas sual qalır: bəs ayrı-ayrı şəxslər, diaspor nümayəndələri və digər qeyri-dövlət aktorları? Onlar da bu rejimə - öz tarixi vətənlərinin hökumətlərinin qərarına hörmət edəcəklərmi?

Aydındır ki, bu çox həssas məsələdir. Ermənistan və Azərbaycanın diaspor şəbəkələri, xeyriyyəçilər və ya bu icmaların zəngin nümayəndələri hələ də bunu beynəlxalq gündəmdə saxlamağa çalışa bilərlər. Onu da xatırlamaq yerinə düşər ki, Qərbi Azərbaycan məsələsi kontekstində Türkiyə-Ermənistan sərhədi yaxınlığında yaşayan Türkiyədəki azərbaycanlıların öz planları ola bilər. Eyni şey radikal hissəyə, məsələn, xaricdəki erməni diasporuna da aiddir. Ona görə də rəsmi Bakı və İrəvan mövzunu birbaşa təbliğ etməkdən çəkinsələr belə, qeyri-dövlət aktorlarının fəaliyyəti bu povestin aradan qalxmamasını təmin etməklə öz aktuallığını saxlaya bilər.

Bu mənada Qərbi Azərbaycan icmasının müasir Ermənistan ərazisinə qayıtmaq tələblərində nə dərəcədə fəal olacağı sualı Qarabağ ermənilərinin geri qayıtmaq hüquqlarının nə dərəcədə fəal təbliğ olunmasından asılı olacaq.

Başqa bir ssenari də mümkündür: fərdi müstəvidə ermənilər (məsələn, ermənilərlə azərbaycanlıların tarixən yan-yana yaşadıqları Tuğ kəndinin sakinləri) Azərbaycan hökumətinə vətəndaşlığı qəbul etmək və Azərbaycan qanunlarına əməl etmək üçün müraciət edirlər. Əgər Azərbaycan belə şərait yaratsa - və 2023-cü ilin sentyabrına qədər Azərbaycan hökuməti bu variantı fəal şəkildə irəli sürdü - o zaman Qərbi Azərbaycan icmasından kiminsə oxşar bir şey etmək qərarına gəlsə, Ermənistanın məhdudlaşdırması nə dərəcədə qeyri-təbii olardı?