Vaşinqton "stavka" edir

Müstəqillik qazandıqdan bəri, Mərkəzi Asiya dövlətləri heç vaxt qlobal güc mərkəzlərinin bu günkü qədər ciddi nəzarəti altında olmayıblar. Region ətrafında tədricən siyasi və iqtisadi mövcudluğunu gücləndirməyə çalışan dövlətlər zənciri formalaşır və Mərkəzi Asiyanı qlobal rəqabətin əsas qovşağına çevirir. Amerika Birləşmiş Ştatları bu istiqamətdə ən aktiv və ardıcıl yanaşma nümayiş etdirərək, qarşılıqlı əlaqə vasitələrini genişləndirir və Mərkəzi Asiya regionunda təsirini möhkəmləndirməyə çalışır.

Bu baxımdan, 6 noyabrda Vaşinqtonda keçirilən "Mərkəzi Asiya Plus ABŞ" sammiti Amerika administrasiyasının son onilliklərdə C5+1 formatına institusional dərinlik və strateji diqqət vermək üçün ən əhəmiyyətli cəhdi oldu. Vaşinqton onu siyasi bəyannamələr platformasından regionun infrastruktur, enerji, rəqəmsal və iqtisadi mühitinin dəyişdirilməsinə, eləcə də Mərkəzi Asiya dövlətlərinin rəqabətli xarici təsirlər qarşısında dayanıqlığının gücləndirilməsinə yönəlmiş uzunmüddətli tərəfdaşlıq üçün tam hüquqlu bir mexanizmə çevirməyə çalışır.

Formatın Təkamülü

C5+1 formatı 2015-ci ildə BMT Baş Assambleyasının kənarında, ABŞ-ın beş Mərkəzi Asiya ölkəsi ilə müntəzəm məsləhətləşmələr başlatdığı zaman yaradılmışdır. Onun yaradılması Çin və Rusiyanın regionda artan fəallığına cavab idi və iqtisadiyyat, təhlükəsizlik, nəqliyyat və enerji sahələrində əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə yönəlmişdi. O vaxtdan bəri format tədricən siyasi bəyannamələrdən praktik əməkdaşlığa keçib. Son illərdə nazirlər və liderlər səviyyəsində təxminən 10 tamhüquqlu görüş keçirilib. Son illərdə format intensivləşsə də, noyabr ayında Vaşinqtonda keçirilən sammit onun ən məzmunlu və institusional mərhələsi hesab edilə bilər.

Vaşinqtonda keçirilən rəsmi dialoq zamanı Mərkəzi Asiya ölkələri bir sıra təşəbbüslər paketi qəbul ediblər və təkliflər ABŞ administrasiyası tərəfindən birbaşa prezident və müvafiq departament səviyyələrində təqdim edilib. Əslində, bu, tək bir sənəd deyil, region ölkələrinə işgüzar danışıqlar, ikitərəfli görüşlər və işgüzar nahar formatında keçirilən ümumi sessiya zamanı təqdim edilən bir sıra proqram və layihələr idi. Məhz bu forumda ABŞ infrastruktur, enerji və rəqəmsal təşəbbüslərin siyahısını təqdim edib və qrantlar, investisiyalar və texniki əməkdaşlıq vasitəsilə müəyyən sahələri maliyyələşdirməyə hazır olduğunu bildirib.

Vaşinqton sammiti Mərkəzi Asiya regionunun böyük transformasiyalar keçirdiyi bir vaxtda baş tutub. Rusiya 2022-ci ildən sonra əhəmiyyətli iqtisadi və siyasi təsirini itirib, Çin kreditləşmə, logistika marşrutları və rəqəmsal texnologiya ixracı vasitəsilə mövqeyini fəal şəkildə gücləndirir, Türkiyə və Aİ isə enerji və nəqliyyat layihələrində iştirakını artırıblar. Bu dəyişikliklər, Mərkəzi Asiya ölkələrinə investisiya, texnoloji tərəfdaşlıq, nəqliyyat dəhlizlərinin genişləndirilməsi və regional təhlükəsizliyin gücləndirilməsi daxil olmaqla, prioritetlərinə əsaslanan uzunmüddətli əməkdaşlıq modeli təklif etməyə çalışan ABŞ üçün unikal fürsət pəncərəsi yaradır.

İqtisadiyyat, Nəqliyyat, Kibertəhlükəsizlik

Zirvə görüşünün əsas maliyyə nəticəsi ABŞ İnkişaf Maliyyə Korporasiyası və ABŞ-ın İxrac-İdxal Bankı vasitəsilə 3 milyard dollara qədər maliyyələşdirmənin elan edilməsi oldu. Bu vəsaitlər infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə, əsasən son illərdə Rusiya və Çin dəhlizlərini keçərək Avropa və Asiya arasında yük tranziti üçün həyati bir əlaqəyə çevrilən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun modernləşdirilməsinə yönəlib. İnvestisiyalara Qazaxıstanın Aktau və Türkmənistanın Türkmənbaşı limanlarının genişləndirilməsi, Özbəkistan və Qırğızıstanda dəmir yolu hissələrinin tutumunun artırılması, logistika axınlarının rəqəmsallaşdırılması və real vaxt rejimində yüklərin izlənməsi üçün texnoloji həllərin tətbiqi daxildir.

Vaşinqton Transxəzər Marşrutunu öz layihələrinə struktur olaraq inteqrasiya olunmuş, rəqabətədavamlı və xarici risklərə davamlı etməyə çalışır, nəqliyyatın yeni regional iqtisadi mənzərənin formalaşmasının açarı olduğunu qəbul edir. Xüsusilə, bu, Cənubi Qafqazda infrastruktur həllərinin münaqişədən sonrakı gündəm çərçivəsində regional siyasi münasibətlər sisteminin dəyişdirilməsinə yönəlmiş uzunmüddətli siyasi planlarla əlaqəli olduğu TRIPP (Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu) layihəsinə mükəmməl uyğun gəlir. Bu məntiqə görə, dəhlizin modernləşdirilməsi təkcə iqtisadi təşəbbüs deyil, həm də ABŞ-ın regiondakı siyasi maraqlarını gücləndirmək üçün bir vasitə kimi qəbul edilir.

Təsadüfi deyil ki, görüş zamanı ABŞ Prezidenti Donald Tramp TRIPP layihəsini xüsusi olaraq vurğulayaraq, onu region ölkələri arasında ticarət və əməkdaşlığın artırılmasında amil kimi təqdim etdi. Amerika lideri layihəni qlobal adlandırdı və bunun hər bir ölkəyə fayda verəcəyini bildirdi. Yaradılan infrastruktur sayəsində Azərbaycan Orta Dəhlizin əsas elementinə və Orta Asiya dövlətləri üçün strateji tərəfdaşa çevrildi ki, bu mövqe həm Vaşinqtonun qiymətləndirmələrində, həm də regional yanaşmalarda əks olundu.

İqlim və su layihələri müqavilələrin eyni dərəcədə vacib bir hissəsi idi. ABŞ suvarma sistemlərinin bərpası, torpaqların susuzlaşdırılması ilə mübarizə və transsərhəd suların idarə olunmasını təkmilləşdirmək üçün 150 milyon dollara qədər vəsait ayırmağı öhdəsinə götürüb. Bu, torpaqların deqradasiyası, mövsümi su təchizatının pozulması və iqlim dəyişikliyi ilə üzləşən Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan üçün çox vacibdir. Mərkəzi Asiya dünyanın su qıtlığı mərkəzlərindən biri kimi tanınır və Vaşinqton açıq şəkildə bu sahədə möhkəmlənməyə çalışır və Amerikanın su idarəetmə həllərindən dərin texniki asılılıq yaradır.

Zirvə Görüşünün Praktik Nəticələri

Görüşün nəticələrindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, Qazaxıstan ən böyük və strateji cəhətdən əhəmiyyətli müqavilə paketlərindən birini əldə edib. Məsələn, ABŞ uran və kritik mineralların alışını artırmaq niyyətində olduğunu bildirib ki, bu da Amerika müdafiə sənayesi və enerji sektoru üçün tədarükün şaxələndirilməsi zərurəti ilə əlaqələndirilir. Qazaxıstan uran hasilatı sahəsində dünya lideridir və onunla əlaqələrin gücləndirilməsi Qazaxıstanın mədən sənayesindəki iştirakını fəal şəkildə genişləndirən Çinlə rəqabət kontekstində Vaşinqton üçün faydalıdır.

Minerallardan əlavə, ABŞ elektrik şəbəkəsi, maliyyə şəbəkələri və hökumət məlumat bazaları da daxil olmaqla kritik infrastrukturun qorunması üzrə mütəxəssislər üçün təlim mərkəzi kimi xidmət edəcək Kiber Dayanıqlılıq Mərkəzinin yaradılmasına razılıq verib. Vaşinqton həmçinin Qazaxıstanın elektrik şəbəkəsinin modernləşdirilməsində maraqlı olduğunu bildirib ki, bu da Çin və Özbəkistana nisbətən daha böyük yük balansını təmin etməli və ölkənin ixrac potensialını artırmalıdır.

Özbəkistan Vaşinqtonun yardımının ikinci ən böyük alıcısı olub. ABŞ Özbəkistan sənayesinin rəqəmsallaşdırılmasına, dəmir yolu infrastrukturunun modernləşdirilməsinə, günəş enerjisinin inkişafına və pilot hidrogen klasterinin yaradılmasına investisiya qoymaq istəyini təsdiqləyib. Vaşinqton Daşkəndi iqtisadi modernləşmənin regional arxitekturasında əsas tərəfdaş kimi görür. Bundan əlavə, ikinci rəqəmsal təhlükəsizlik mərkəzinin yaradılması təsdiqləndi - bu dəfə maliyyə sistemlərinin qorunmasına və bank kibertəhlükəsizliyi mütəxəssislərinin hazırlanmasına diqqət yetirildi. Bu, hazırda bank sektorunda genişmiqyaslı islahatlar həyata keçirən Özbəkistan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Qırğızıstan əsasən hidroenerji, suvarma və su sistemlərinin modernləşdirilməsi ilə bağlı paketlər alıb. ABŞ kiçik su elektrik stansiyalarının modernləşdirilməsini, kanalların bərpasını və Qırğızıstanda infrastrukturun pisləşməsi səbəbindən 40%-ə çatan su itkilərinin aradan qaldırılmasını dəstəkləmək istəyir. Proqrama daxil olan tekstil sektoruna dəstək, GSP rejiminin mümkün bərpası (müəyyən mallar üçün tarif dərəcələrinin azaldılması və ya ləğvi) vasitəsilə ABŞ-a ixracın stimullaşdırılması və ölkənin iqtisadi bazasının genişləndirilməsi üçün vacib vasitə kimi qəbul edilir. Vaşinqton həmçinin dövlət idarəçiliyi islahatları kontekstində əlavə əhəmiyyət kəsb edən antikorrupsiya kadrları və kibertəhlükəsizlik mütəxəssislərinin hazırlanması proqramları barədə razılığa gəlib.

Tacikistan həmçinin suvarma şəbəkələrinin bərpası, su idarəetmə sistemlərinin modernləşdirilməsi və iqlim dəyişikliyi və ölkənin mürəkkəb coğrafiyası nəzərə alınmaqla vacib olan Amudərya hövzəsindəki layihələrə dəstək ilə bağlı infrastruktur yönümlü müqavilələr alıb. ABŞ-ın hidroenerji infrastrukturunun modernləşdirilməsində, o cümlədən köhnə su elektrik stansiyalarının səmərəliliyinin artırılmasında iştirakı müzakirə olunur ki, bu da qış elektrik çatışmazlığını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Danışıqların mühüm bir hissəsi Əfqanıstanın şimal əyalətlərindəki qeyri-sabitliyi nəzərə alaraq Tacikistan-Əfqanıstan sərhədində logistika axınlarının və təhdidlərin monitorinqi sistemlərinin yaradılması tədbirlərini əhatə edirdi.

İllərdir ilk dəfə olaraq Türkmənistan Qərb şirkətlərinin qaz yataqlarının işlənməsində və qaz nəqli infrastrukturunun modernləşdirilməsində iştirakını nəzərdən keçirməyə hazır olduğunu bildirdi. ABŞ üçün bu, ölkənin enerji aktivlərinə çıxış və Avropaya alternativ qaz təchizatı marşrutlarını gücləndirmək üçün bir fürsətdir. Nəqliyyat dəhlizinin genişləndirilməsinin bir hissəsi olaraq, ABŞ Türkmənbaşı limanının modernləşdirilməsində iştirak etməyi, o cümlədən konteyner terminalının genişləndirilməsini və təhlükəsizlik sistemlərinin quraşdırılmasını təklif etdi və bununla da Türkmənistanın Orta Dəhlizdəki rolunu artırdı.

Son sammit Mərkəzi Asiya ölkələrinin Çin, Rusiya və ya AB ilə əməkdaşlıqdan imtina etmədən ABŞ ilə münasibətlərini gücləndirərək xarici iqtisadi əlaqələrini şaxələndirməyə çalışdıqlarını nümayiş etdirir. Vaşinqton üçün sammit iqtisadi, infrastruktur və texnoloji mövcudluğu vasitəsilə rolunu gücləndirmək üçün bir vasitəyə, eləcə də artan Çin təsirini məhdudlaşdırmaq üçün bir yola çevrildi.

Eyni zamanda, C5+1 formatı ilk dəfə olaraq maliyyə cəhətdən öhdəliklərlə dəstəklənən aydın institusional struktur əldə etdi və ABŞ-ın özünü regionun infrastrukturunun və enerji modernləşdirilməsinin əsas memarı kimi təqdim etmək niyyətində olduğu bir mexanizmə çevrildi. Uzunmüddətli perspektivdə bu, regional mal, enerji resursları, texnologiya və maliyyə axınlarını yenidən formalaşdıra bilər və Mərkəzi Asiyada yeni güc balansının yaranması üçün ilkin şərtlər yarada bilər.