Azərbaycan provoslavlığı Fransa və Vatikanın "nişangahında"

Qədim pravoslav Qafqaz Albaniyasının varisi olan Azərbaycan bu gün pravoslavların, pravoslav inancının saflığını qorumaq üçün mənəvi səylər göstərməli olduqları yerlərdən birinə çevrilir. Təəssüf ki, tarixdə bir dəfə xaricdən təzyiq altında və “beşinci kolon”un intriqaları ucbatından Qafqaz Albaniyasında pravoslavlıq öz mövqelərini itirdi. Baxmayaraq ki, əvvəlcə V və VIII əsrin əvvəllərində Gürcüstan və Qafqaz Albaniyası Qafqazda və ümumilikdə Şərqdə pravoslavlığın iki “sütun”u idi.

Tarixən Alban Katolikosluğunun ardıcılları arasında türklərin (“o vaxtkı terminologiyada hunlar”) olmasına dair çoxsaylı sübutlar var. Təsadüfi deyil ki, uzun müddət V-VI əsrlərdə alban katolikosunun iqamətgahı o dövrdə türk dünyasının əsas şəhərində - həmişə Cənubi Qafqaz və Qərbi Asiyadan Avrasiya çöllərinə “qapı” olan Dərbənddə yerləşirdi.  Alban katolikosluğunun ilk çağırışı geniş Avrasiya çöllərində yaşayan xalqlara qarşı xristian missioner işi idi.

Əgər Xəyami tərəfindən sonradan Alban katolikosluğunun monofizitizmə keçməsi olmasaydı, o zaman Qafqaz Albaniyasının bu avtokefal pravoslav kilsəsi pravoslavlığın işığını türk xalqlarına daşıya bilərdi. Kiril və Mefodidən çox əvvəl, xatırlayaq ki, onlar türkləri - bolqarları maarifləndirsələr də, artıq bolqarlar slavyanlarla qarışaraq slavyan dilinə keçdilər. Buna görə də, Kiril və Mefodiyin missioner təbliğatı pravoslavlığa o qədər də türk deyil, slavyan xalqlarının kütləvi gəlməsinə səbəb oldu.

Təəssüf ki, VIII əsrdən sonra Qafqazda xristian dövlətçiliyini qoruyub saxlayan yalnız Gürcüstan pravoslavlığı oldu. Alban katolikosluğu monofizitizmə cəlb edildi və haylara və onların ruhanilərinə tabe edildi.

Hazırda Azərbaycanın şimalında Qafqaz Albaniyasının qədim sakinləri olan udinlərin nəsilləri salamat qalmışdır. Onların bir qismi XX əsrin əvvəllərində pravoslavlığa qayıdıb Gürcüstandakı, Kaxetiyadakı etiqadlı qardaşlarının yanına köçüb, qalanları isə Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ilə Ata inancına qayıdıblar.

Alban katolikosluğunda monofizitizmin, hay dilinin və hay ruhani zülmünün tətbiq olunduğu şəraitdə Qafqaz Albaniyasının sakinlərinin bir qismi müsəlman olmağı seçdi. Onların törəmələri bu gün Azərbaycandakı azərbaycanlıların bir hissəsidir.

Alimlərin fikrincə, bir çox kaxeti gürcüləri (xüsusilə Gürcüstanın ucqar şərqində) və Azərbaycanda yaşayan ingiloy gürcüləri də pravoslavlığı qoruyub saxlayaraq gürcü dilinə əvvəlcə ibadətdə, sonra isə məişətdə keçmiş Qafqaz Albaniyasının sakinlərinin nəslindəndirlər. 

Alban əsilli kaxetlilər çoxdan Gürcüstanın vətənpərvərlərinə çevriliblər ki, bu da qeyri-adi deyil. Dini kimlik çox vaxt son nəticədə milli kimliyi müəyyən edir. Beləliklə, məsələn, bir çox müsəlman gürcü türk dilinə keçərək Türkiyənin vətənpərvərləri oldu. Lakin gürcülərin özləri arasında da bir çox insanlar “kaxetiyalılarla azərbaycanlıların çox oxşar olduqlarını” qeyd edir və qeyd etməkdə davam edir.

Monofizitlərə çevrilən albanlara gəlincə, onların əksəriyyətinin taleyi dramatik oldu. Addım-addım, onların kilsə təşkilatı kimi, "haylaşma"(erməniləşmə) baş verdi. Sonda Eçmiədzinin intriqaları ilə XIX əsrin 30-cu illərində Qafqaz Albaniyasının qədim xristian əhalisinin, o cümlədən burada yaşayan türk mənşəlilərin qalıqlarını mənimsəmiş və assimilyasiya edən hay köçkünləri tərəfindən Qarabağda kütləvi məskunlaşma zamanı Alban Katolikosluğu qanunsuz olaraq ləğv edilmişdir. 

Bu gün udinlərdən başqa, pravoslavlığa müstəqil Azərbaycanın 200 mindən çox sakini etiqad edir - bunlar ruslar, ukraynalılar, gürcülər və pravoslav azərbaycanlılardır... Onların əksəriyyəti (Qaxda, Zaqatalada və Azərbaycanda yaşayan gürcülər istisna olmaqla) Gürcü Pravoslav Kilsəsinin Qax və Kürmux yeparxiyasının kilsələrin fəaliyyət göstərdiyi Balakən rayonları Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan yeparxiyalarının ardıcıllarıdılar.

Rus Pravoslav Kilsəsinin özündə bəzi ilahiyyatçılar (məsələn, mərhum protoirey Vsevolod Çaplin) deyirdilər ki, zaman keçdikcə Qafqaz Albaniyasının Avtokefal Pravoslav Kilsəsi - Alban Katolikosluğu bərpa edilməlidir. Amma təəssüflər olsun ki, pravoslav ölkələrində - Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Serbiya, Gürcüstan, Bolqarıstanda Qafqaz Albaniyasının Pravoslav Kilsəsinin tarixi ilə bağlı real və doğru məlumatı çox az adam bilir.

Eyni zamanda, burada yaşayan bütün insanlara mənəvi inkişaf imkanı verən müstəqil türk ölkəsində Azərbaycanda pravoslavlığın potensial rolu Avrasiya üçün çox böyükdür. Üstəlik, hətta ən qatı düşmənlər də Azərbaycan pravoslavlarını “imperıyaya meyillilik”də ittiham edə bilməzlər.

Azərbaycanda pravoslavlıq, xüsusən də tarixən yer üzündə ilk xristian kilsələrindən birinin - Alban katolikosluğunun dirçəlişi zamanı uzun əsrlər monofizitizmin əsarətində olan qədim alban monastırlarının bərpası üçün enerji verəcək, Liturgiyaları canlandıracaq. Qafqaz Albaniyasının yerli sakinlərinin qədim dillərində və bu, qlobal miqyasda tarixi hadisəyə çevriləcək.

Yeri gəlmişkən, hay millətçiləri özlərinin “qədim unikal xristianlıqları” haqqında danışmağa başlayanda onlara sadə bir sual vermək lazımdır – nə qədər özlərindən olmayan, hay mənşəli, hətta xristianlar da öz "qədim" monofizitizm dininə cəlb ediblər? Guya “antik”, “mədəniyyət” və diaspor sərmayələrinə baxmayaraq? Və ümumiyyətlə, başqa xalqları insan hesab etmədikləri halda, hay millətçilərinin missioner təbliğatının “effektivliyi” nə ola bilər? Onları “vəhşilər” (o cümlədən onların xeyirxahları və xilaskarları – rusları!) və ya “Altaydan gələn vəhşi köçərilər” adlandırdıqları bir halda...

Azərbaycanda Qafqaz Albaniyasının mənəvi irsinin öyrənilməsində Bakıdakı Müqəddəs Mirradar Qadınlar Kilsəsinin rektoru arximandrit Aleksi (Nikonorov) tarixinə dair kitabların müəllifi böyük rol oynamışdır. Qafqaz Albaniyası kilsəsi və uzun illərdir ki, Qarabağ kilsələrinin mülkiyyətinə dair hay saxtakarlıqlarını ifşa edir. Bakı və Azərbaycan arxiyepiskopu Aleksandr (İşein) qəfil vəfat etdikdən sonra Azərbaycandakı pravoslav dindarların əksəriyyəti haqlı olaraq yeparxiyaya Azərbaycanda doğulan və bütün həyatını doğma ölkəsinə həsr etmiş Aleksinin (Nikonorov) rəhbərlik etməli olduğuna inanırdılar. 

Lakin görünür, Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazda pravoslavlığa qarşı düşmənlər tərəfindən intriqalar aparılmağa başlayıb. Və bu intriqaların nəticələri bu gün hay millətindən olan bəzi simaların heç bir yerdən deyil, Parisdən gələn “coşğun” mesajında ​​görünür:

“Milad bayramınız mübarək və qələbəniz mübarək!!!
Rusiya Patriarxlığının idarələrindəki dostlarımızın və ümumi qüvvələrimizin səyi nəticəsində Bakıda “Əliyev rejiminin əlaltısı” Aleksey Nikanorovu zərərsizləşdirə bildik.
İndi də patriarxın nümayəndəsi tərəfindən ora sadiq bir adam göndərilib. İşimizə davam, Qardaşlar".

Burada söhbət 2023-cü ilin dekabr ayının sonunda gözlənildiyi kimi arximandrit Aleksinin (Nikonorovun) yox, təyin olunduğu vaxt sadə bir iyeromonax və Kolomna seminariyasının təvazökar əməkdaşı olan Filaretin (Tixonov) Bakı yepiskopu təyin olunmasından gedir.  2023-cü il dekabrın 27-də Rus Pravoslav Kilsəsinin Müqəddəs Sinodunun qərarı ilə Filaret (Tixonov) Bakı yepiskopu seçilmiş, 31 dekabr 2023-cü ildə arximandrit rütbəsinə yüksəldilmişdir və onun yaxın gələcəkdə yepiskop təqdis mərasimi keçiriləcək.

Bu yaxınlara qədər heç kimə (xüsusən də Qafqazda) məlum olmayan Kolomna ieromonaxı Bakı və Azərbaycan yepiskopu kimi gözlənilməz “namizədliyi” ilə bağlı bu xəbər Azərbaycandakı Rus Pravoslav Kilsəsinin ardıcılları arasında bir sıra suallar yaradıb.

Məlum olduğu kimi, müxtəlif səviyyələrdə hay millətçiləri arximandrit Aleksinin Qarabağ kilsələri və onların mənsubiyyəti ilə bağlı sərt mövqeyinə hər cür qarşı çıxmış, Patriarxlığa böhtanlar yazmış, qəzəbli məqalələr dərc etmiş, lakin Aleksi ata geri çəkilməmiş və öz tarixi əsərini dərc etmişdir.  Bu gün sosial şəbəkələrdə aktiv şəkildə müzakirə olunurdu ki, yeni yepiskop Filaret (Cənubi Qafqazdakı siyasi prosesləri anlamaqdan tamamilə uzaqdır) yepiskop Savva (Tutunov) tərəfindən fəal şəkildə müdafiə olunur. Və bu məlumat təkcə Azərbaycanda deyil, Rusiyada, xüsusən də rus vətənpərvərlərində pravoslavları ciddi düşünməyə vadar etməlidir.

Fakt budur ki, pravoslavlığa düşmən olan qüvvələrin Rus Pravoslav Kilsəsinin Patriarxlığına "təsir agentləri" daxil edə bilməsi təhlükəsi çox böyükdür.

Gəlin, kifayət qədər gənc (1978-ci il təvəllüdlü) yepiskopun (və 2023-cü ilin dekabrından arxiyepiskop) Savvanın (Tutunovun) şəxsiyyətinə və xüsusən də onun yaradıcılığına daha yaxından nəzər salaq.

Savva (məişətdə Sergey) Tutunov əslən Fransa vətəndaşıdır. Üstəlik, o, nəinki hər yerdə, həm də Konstantinopol Patriarxlığında (Qərbi Avropada rus ənənəsinə malik kilsələrin Eksarxlığında) rahib olub. Ukraynadakı vəziyyətə görə Rus Pravoslav Kilsəsinin əlaqələri kəsdiyi məhz Konstantinopol Patriarxlığında.

Savva Tutunov Rus Pravoslav Kilsəsini monofizitizmlə tanış etməyə çalışıb. Xüsusilə, o, Jan-Klod Larşenin “Xristoloji sual” əsərini fransız dilindən rus dilinə tərcümə etmişdir.

Kalsedondan əvvəlki, erməni, kopt, efiopiya kilsələri monofizit kilsələri adlanır. Savva Tutanovun Cənubi Qafqaza marağı kimi onlara olan marağı da onun hay (erməni əsilli) olması ilə müəyyən edilir. Onun babası rəssam Sergey Tutunovun öz ifadəsinə görə, kökləri “ruslaşmış ermənilərdən”, daha doğrusu, Rusiya imperiyası dövründə Gürcüstanda məskunlaşmış haylardan olub.

Savva Tutunovun Ermənistana və xaylara “biganə qalmadığını” Ermənistanın bildiyimiz kimi biabırçı şəkildə uduzaraq işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldığı 44 günlük müharibənin nəticələrindən sonra verdiyi açıqlama sübut edir. O, 2020-ci il müharibəsinin nəticələri ilə bağlı açıq-aşkar kədərlə yazıb ki, “o zaman erməni xalqı bir nation (millət) kimi mövcudluğuna son qoymaq üçün daha bir addım atdı”.

Maraqlıdır ki, Savva Tutunov millət sözünü doğulduğu dövlətin dilində - fransızca yazıb.

Təkcə bu əsər Savva Tutunovun Fransadan və Vatikandan Rusiya Patriarxlığına “pərçim olunduğunu” söyləməyə kifayət edir. Amma bu gün özünü heç də “Qərb casusu” kimi aparmır. Bu münasibətlə bəzi nəşrlər hətta yepiskop Savva Tutunovun “Ukraynadakı müharibənin ən qızğın tərəfdarı” olduğunu göstərən materiallar dərc ediblər.

Savvanın çıxışlarında isə Rusiya Federasiyasında cəbhəyə göndərilən kişi əhalisini əvəz edən miqrantlara qarşı ksenofobiya açıq-aydın görünür... “Xüsusi Hərbi Əəliyyat” ilə yanaşı, Savvanın fikrincə, nəzarətsiz miqrasiya Rusiyaya qarşı təcavüz “şəklində həyata keçirilir...”.

Yepiskop Savvanın (Tutunovun) “Qərbçi”dən “Rusiya vətənsüvəninə” çevrilməsindən iki nəticədən birini çıxarmaq olar:

1. Ya o, keçmiş Qərbpərəst və Vatikanpərəst səhvlərinə görə səmimi tövbə etdi və əsl rus pravoslav vətənpərvərinə çevrildi, o, bəzən sadəcə olaraq “neofitlərə” xas olan radikalizmə və döyüşkənliyə qapılır.

2. Və ya əksinə, o, ilkin ehtimal ediləndən daha çox hesablamalı və təhlükəli təsir agentidir. Üstəlik, əslində, iki pravoslav xalqın - rusların və ukraynalıların (və ya bir çox rus vətənpərvərlərinin inandığı kimi, bir bölünmüş xalqın) qardaş qırğını "qarşılıqlı məhv müharibəsi" ni təşviq etmək. Düzdür, görünür, Savva (Tutunov) ukraynalıları “qardaş” hesab etmir. Onun qardaşları “haylar”dır...

Və sonda arxiyepiskop Savva (Tutunov) “rus vətənpərvərlik ritorikası”na baxmayaraq kimin maraqlarına uyğun hərəkət etdiyini də təxmin etmək olar. Pravoslav xalqları arasında əbədi düşmənçiliyə ehtiyacı olanların maraqları üçün, onların "acı sona qədər" müharibədə bir-birini məhv etməsi, indiki "gücdən salma" müharibəsi formatında nə vaxt gələcəyi məlum deyil. Fransa və Vatikanın maraqlarına uyğun. Həmin yepiskop Savanın rəsmi olaraq “matəm elan etdiyi” 44 günlük müharibədən sonra “Artsax” separatçı layihəsinin ləğvi Vatikanın Qafqazdakı mövqelərinə ciddi zərbə oldu.

Pravoslav Alban Katokosatının mümkün bərpası Vatikanın, Fransanın və onların Hay vassallarının planlarına ziddir, çünki o, Avrasiyanın bəzi regionlarında təsirini dayandıra bilər. Ona görə də görünür, Savva Tutunov məhz bu məqsədlə Azərbaycanın rezidenti və ya yerlisi olmayan kiminsə Bakı yepiskopu təyin olunması üçün lobbiçilik edib.

Lakin yuxarıdakı fərziyyə doğru olsa belə, bu, Azərbaycan pravoslavlarının ümidsizliyə qapılmasına səbəb deyil. Kafirlər və Hay millətçiləri çox şeyə maraq göstərə və nəyisə “təklif edə” bilərlər, lakin Rəbb Allah, sonunda bunu Özünə lazım olduğu kimi təşkil edəcək. Pravoslav Kilsəsi həmişə “xarici qüvvələrin” öz həyatına nəzarət etmək cəhdlərinə qarşı mübarizə aparıb və ayrı-ayrı insanların zəifliyinə baxmayaraq, bu mübarizədə qalib gəlib.

Bundan əlavə, Bakı və Azərbaycanın yeni yepiskopu Filaretin (Tixonov) necə davranacağını heç kim bilmir. Nəhayət, əgər o, həqiqətən də imanlı pravoslav insandırsa, o zaman “təyinat üçün minnətdarlıq” üçün ona güvənən ağıllı aparatçiklərə deyil, Allaha və onun sürüsünə xidmət edəcəkdir. Yeni yepiskopun xidmət edəcəyi Azərbaycan, tarixi Qafqaz Albaniyası (heç vaxt mövcud olmayan “böyük “Hayastan” deyil) haqqında məlumat, onun ziyarətgahları haqqında da Filaretin (Tixonov) hərtərəfli öyrənilməsi üçün hər cür imkan olacaq.

Varden Tsulukidze (КАВКАЗЪ плюс)