Etibarsız

DOSYE: Etibar Məmmədov.

İXTİSASI: tarixçi. Tarixi yaşayanlardan yox, tarixi yaradanlardandır.

ŞÜARI: Tarix Universitetin tarix fakultəsindən başlamır. Qapısını özünüz tapın. Mən bu qapını Azadlıq meydanında tapdım.

DOĞUM TARİXİ: 2 aprel 1955. İlk xətadan - 1 aprel zarafat günündə doğulmaqdan yan ötməyi hələ ana bətnində ikən bacarıb.

BÜRCÜ: oğlaq. Ancaq oğlaqlara aid zahiri narahatlığı, çox da uzağa yox… daxilinə transfer etməyi hələ uşaqkən bacarıb.

TƏHSİL OCAĞI: Segey Mironoviç Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti. Tarix fakultəsinin “Odlar yurdu” adlı divar qəzetinin ilk redaktorlarından, yazarlarındandır.

Sonralar “Millət” qəzetində öz qəzetçilik istedadını itiləyib.

HOBBİSİ: Şahmat. Oyun taxtası üzərinə başını salladımı, vəssəlam. Başını bir də ancaq qələbə çalıdığı vaxt yuxarı qaldırar.

SEVDİYİ SÖZ: “A” səsli, hərfli sözləri sevir. Deyir: “Azərbaycan", "Azadlıq” kəlmələrində bu səs daha təsirlidir. Razıyam. Ancaq “Azərbaycan” sözünün futuristik, gələcək tələffüzünü eyni adlı mahnıda yalnız Muslüm Maqomayev səsləndirib. O tələffüzdən hələ çox uzaqdayıq biz.

ETİQADI: Allahla söhbətni qiyamətə saxlayanlardan deyil. “İndi bu saat + burada” şüarını öz daxili devizinə çevirib.

***

Bu gün biz həqiqətən etibarsız günlər yaşayırıq.

Etibarsızıq. Sözün əsl mənasında. Qayıdacaqmı yenidən o etibar bizə? Bilmirəm. “Niyə?”sini soruşsanız, hə… Cavabım aşağıdakı kimi, xeyli uzun olacaq.

Çoxları kimi süni intelektlə yox… öz təcrübəsi ilə məsləhətləşər adətən o. Maneələri aşmaqda, mənfiləri müsbətə çevirməkdə mahirdir.

“Xalq cəbhəsi” modelini hazırlayanlardandır.

Xalq, "Meydan hərəkatı"nın birinci pilləsində şairlər mikrofondan bərk yapışmışdılar. Məhz o, bu mikrofonu şairlərdən dartıb almağı bacardı. Etibarını ilk olaraq məhz meydanda qazandı. Xalq etirazlarına dramaturji məzmun, davamiyyət bağışladı. Boşboğazlığı yığışdırıb, məzmunlu tələbkarlıq gətirdi siyasi proseslərə.

“Xalq cəbhəsi” modelinin Baltik sahillərindən Azərbaycana ixracına sadə, adi gözlə baxmayın. Görəndə ki cəbhə öz təyinatını doğrultmur, əleyhinə işləyir, yeganə düzgün qərarı verib “Müxalifət cəbhəsi”ni təşkilatlandırıb. Yəni qara rəngdən heç vaxt qorxanlardan deyil.

- Hansı rəngə etibar edirsiniz, Etibar bəy?

- 20 yanvarın rəngidir. Yadımdadır, o vaxt Bakıdan Moskvaya getsəm də, o rəng məni orada da təqib edirdi hər addımbaşı. Azərbaycan səfirliyində mətbuat açıqlaması verdim. Heydər Əliyevlə, İlham Əliyevlə, Mahmud Məmməquliyevlə orada görüşdüm. Sonra həbsə atdılar məni. Görüşümüzün sonunda Heydər Əliyev mənə dedi: “İgidin adını eşit, üzünü görmə. Ehtiyatlı ol. Nə desən, mümkündür”.

Keçmiş mövzuları azca tumarlayıb, tez də valı dəyişirəm. Müasirliyə keçirəm:

- “Etibarsız müasir tarix” ifadəmə, xahiş edirəm, siyasi rəng, o sevdiyiniz qara rəngi qatmayasınız.

- Azərbaycan bu gün, hə…mənsizdir.

- Etibarsızdır deməyə necə ixtiyarınız…

- Başqa cür tələffüz edərdim bu ikibaşlı sualını.

- Üzdüyünüz neytral sularda…

Bu dəfə də sualımı yarımçıq kəsir o:

- O vaxt siyasi azadlıq tərəfdarı idim. Indi isə hesab edirəm, ilk növbədə iqtisadi azadlıq olmalıdır ölkəmizdə.

- Uzaq Şərqdəki kimi?

- Bəli.

- Türkiyənin “Milliyət” qəzeti 1991-ci ildə, müstəqilliyimizi tanımaq ərəfəsində çox maraqlı müsahibənizi çap etmişdi. Başlığı qışqırıqlı idi - “1920-ci ildə Azərbaycanı qurban verən Türkiyə əvəzini qaytarmalıdır”.

- Jurnalist Barçın İnanc almışdı məndən o müsahibəni.

- Detalları açıqlayardınızmı? Bu gün, məncə, həmin söhbəti unudanlar var.

- Azərbaycanın Türkiyə tərəfindən tanınması prosesi öz dramatikliyi ilə seçilib. Bəziləri hələ də sovetlərdən çəkinirdilər. Zamanın ixtiyarına buraxdıqlarımız, bilin, həmişə əleyhinizə işləyəcək. Zaman həll etməməli idi müstəqilliyimizin taleyini. Biz və Türkiyə burada həmmüəllif olmalı idik. O zaman, bax, bu müsahibəni mətbuatda canlandırıb Türkiyənin bizə olan siyasi borcunu göstərdim. Türkiyə, bəli, Azərbaycanı Leninə qurban verib əvəzində öz müstəqilliyini, qələbəsini qazanmışdı.

Mövzuya təzə abzas verirəm:

- Bu at gedişi peşəkar bir tarixçinin təqdimatından asılı idi. Detalları bilmək çox vacib idi o vaxt.

Söhbətin bir məqamı var. Həmsöhbətindən ayrılıb, qəfil öz daxilinlə danışmağa başlayırsan. Mən, bax, bu vacib məqamı söhbətimizdə dəfələrlə yaşadım. Bildim. Anladım birdəfəlik. Tarixin, millətlərin tarixçiyə ciddi ehtiyacı yaranmasa, heç. "Buna bir quş", necə deyərlər. Tarix yerində sayar.

Tarixçinin canlı tarixə müdaxiləsi labüddür.

 ***

O mənimlə neytral əraizidə, bir növ neytral sularda-Bakının yaddaqalan ünvanında – “Statistika idarəsi“ önündəki "M kafe"də görüşdü.

Peşəkardır. Təhlükəsizlik qaydaları avtopilotdadır. Əyləşəcəyi yeri gözləri adətən hələ lap uzaqdan düz seçir. Səs dinamikinin altında, yanında adətən gedib oturacaq. "Dinləmə böcəkləri"ni yararsız edəcək. Diqqətimdən yayınmır bu peşəkar gedişi. “Hiylə” deməzdim ancaq buna.

- Yerinizi həmişə düz seçmisiniz məclislərdə? Siyasətdə? "Dinləmə böcəkləri"nin qənimisiniz?

Sualıma cavablandırmır o. Sadəcə, azca gülümsəyir.

İlk sualımda, hə…büdrəyirəm. Uduzuram ona. Keçirəm ikincisinə.

- Bu“M kafe” sizinkidir?

Hə…bu cığal sualımı cavabsız qoyması artıq mümkün deyil.

- Həyatımı, soyadımın ilk “M” hərifimi kimsəyə etibar etmərəm. Xüsusən kafelərə, restoranlara.

Real suallara fəlsəfi cavabları sevməsəm də… nə isə… baxışlarımı mücərrəd  “M” lövhəsindən kənara çəkirəm. Soyadı real “M” hərfi ilə başlayan həmsöhbətimə - vaxtilə Azərbaycanda tarix yazmış Etibar Məmmədova sancıram öz tikanlı baxışlarımı.

 Suallarım yenə də tikanlıdır:

- Siz 1 apreldə doğulmusunuz, yoxsa 2 apreldə? Sənədlərdə, mətbuatda 2 aprel gedir. Rəsmi sənədləri dəyişmək imkanından…

Sualımı bitirməyə imkan vermir o:

- Bioqrafiyasını redəktə edənlərdən deyiləm.

Sual-cavabımızın ətalətdən ayılıb hissedilən xüsusi dinamika qazanması lap ürəyimcədir.

Elə bil əyləşdiyim bahalı avtomobilin sürətini artırmışam, keçmişəm ikinci sürətə.

Etibar Məmmədovun real bioqrafiyasını indi qəzetlərdən yox, öz dilindən eşidirəm:

- Nərimanov heykəli tərəflərdə, "Həmşəri palanı"nda, Qədirli, 58 küçəsində doğulmuşam. Mənşəyim ünvanıma uyğundur. Anam həmşəri, yəni ərdəbilli idi, atam göyçəli. Bakının ən hündür, mənzərəli yerində doğulmuşam. Oranı sonralar Nərimanov heykəlinə etibar etdilər. Nərimanovun baxdığı nöqtəyə mən də baxırdım. Mənzərə gözəl idi. Bütün Bakı, bütün mavi Xəzər gözlərimə sığırdı.

- Sonra bu gözəl mənzərəni sizdən alıb Nərimanov heykəlinə verdilər haqsızcasına. Eləmi? Sovetlərə ilk kininiz, acığınız bu vaxtmı doğdu?

- Bəlkə də. Bilirsiniz də, "Həmşəri palanı", mən doğulduğum yer, dəcəl uşaqların yığışdığı yer idi. Əldəqayırma arabalara minib üzüaşağı, Azneft meydanınadək sürüşərdik oradan.

- Qocalar “əcəlmayaqllaq yeri” də deyərmişlər Bakının bu ekstrim nöqtəsinə. Sovet mətbuatında qazandığınız “ekstremist” damğası, havası ilk dəfə bəlkə elə buradandır?

- Məni dindirən sovet müstəntiqləri siz qədər diqqətli deyildilər. Sizin isə diqqətinizdən yayınmadı bioqrafiyamın bu vacib səhifəsi. Bəlkə də həlledici abzası.

- Həyatınızı bütöv danışın indi mənə. Həyat ünvanlarınızı bir-bir, bittə-bittə sayın. Görüm əvvəllər harada yollarımız kəsişsə də, ayrıca xüsusi görüş qismətimizə yazılmayıb? Niyə? Niyə o təsadüflər bizi görüşdürmədi? Niyə yan ötdük bir-birimizdən o vaxtlar?

 Deyəsən, Etibarın bu yerdə etibarı artır mənə.

- Həmid Əliyev var idi vaxtilə, AzTV-nin ilk siyasi şərhçilərindən idi. Moskvada rusca müdafiə etmişdi “Osmanlı imperiyasında “Gənc türklər” hərəkatı” adlı doktorluq dissertasiyasını. Qohumumuz idi, göyçəli idi.

Bu yerdə dilim ağzımda quruyur sanki. Yaddaşımda ilk xatirələrim - Nərimanov xiyabanındakı evimiz canlanır. Həmid Əliyev bizdən bir mərtəbə aşağıda yaşayırdı. Türkiyə tarixi üzrə mütəxəssis idi. Eyni zamanda AZTV-nin ilk siyasi şərhçilərindən idi… Həyat tellərimiz ilk dəfə, bax, bu qapıda, Həmid Əliyev mənzilində birləşə bilərdi.

- “Gənc türklər” haqda ilk məlumatları, bax, bu nadir dissertasiyadan almışam mən. İlk Türkiyə səfərim, məcazi mənada, bax, bu cür, bu ünvandan başladı. Tələt paşa, Ənvər paşa, Camal paşa isimləri ilk dəfə gözlərimi bu dissertasiyada qamaşdırdı.

- Demək, inqilabçılığa, “Gənc türklər” havasına bu dissertasiya ilə tanışlıqdan başladınız, eləmi?

- Hə…

***

İnsanı öz hədəflərinə doğru bəzən bir kitab, yaxud film, yaxud digər naməlum səbəb həvəsləndirir. Yönləndirir. Etibarınkını tutmuşam. Bax, bu kitabda - “Osmanlı imperiyasında “Gənc türklər” hərəkatı” dissertasiyasındadır həmin səbəb. Həmid Əliyevin mənzilində bu kitabla gecə-gündüz qatlaşan Etibar Məmmədov heyif ki, bir başqa Həmidi - yəni məni, bir mərtəbə yuxarıda yaşayan təbrizli mühaciri görmədi. Səbəb aydındır. Bütün diqqəti o kitabda idi. Dissertasiyada. Məni görməməyi tam təbii idi. Görsəydi, necə olardı sonrakı taleyimiz? Hə? Məncə, başqa - bizim kitabları oxuyacaqdı o. Tam başqa tale, həyat, inqilab yolunu yaşayacaqdı.

İlk yolayrıcımız, bax, bu nöqtədə - Nərimanov xiyabanındakı evimizdə qeydə alınmalıdır.

***

“Gənc türklər”, Ənvər paşa, Tələt paşa, Camal paşa kimi isimlərdən o vaxt Etibar daha doymaq nədir, bilmir.

Oxşar “Gənc zabitlər” hərəkatını bir çox imperiyaların çöküşündə, qürub mənzərələrində aşkarlamağa başlayır özü üçün. Osmanlı nümunəsinə baxıb hiss edir ki, bütün imperiyalar ölümə məhkumdur. Oxşar çöküş, qürub dövrü SSRİ imperiyasını da gözləyir. Ancaq,”Gənc türklər” siyasi romantiklərdir. İmperiyalar ölümə məhkum olduğu kimi, bu gənc zabitlər də süquta, xəyanətə, məğlubiyyətə məhkumdurlar.

“Bu qapalı dairədən necə çıxmalı?” sualına cavab axtara-axtara…

***

Oxşar mövzunu öz müasirlərində - Portuqaliyanı 1974-cü ildə silkələmiş “qızılgüllər inqilabı”nda tapir. Orada da inqilabın canlı nəbzi, gənc zabitlər hərəkatında idi.

Sergey Mironoviç Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirərkən bu mövzu dönür Etibar Məmmədovun diplom işinə.

Həmin bu ünvanda, eləcə də Etibarın təhsil aldığı 225-saylı orta məktəbdə mən də oxumuşam. Cəmi bir il. Görüşə bilərdik. Ancaq yenə görmədik bir-birimizi bu təhsil ocaqlarının boz dəhlizlərində. Salamlaşmadıq o vaxt.

Etibar atrıq özünü o vaxtlar “gənc türklər” sırasında görürdü. Gözündə ancaq bu simalar idi. Mənim kimi canlılar yox. Başqalarını, məni, digər canlıları heç görmürdü o. Tarixi görürdü ancaq. Tarix isə ancaq qəhrəmanları sevir. Və seçir.

***

- Ərəb ölkələrindəki “Gənc zabitlər” hərəkatı, yəni Ənvər Sadat, Camal Əbdül Nəsr, Suriya, İraqdakı oxşarları bizim müasirlərimizdirlər.

- Hətta Səddam Hüseyn də? - sualımı azca itiləyirəm.

Yenə də Etibar Məmmədovu sancmaq istəsəm də…

O söhbətinə sakitcə davam edir:

- Hə. Səddam da. Qəddafi də o cümlədən.

- Siz necə, SSRİ-dəki labüd inqilabı oxşar zabitlər, gənclər arasında yetişdirmək istəyirdinizmi?

- Ərəb ölklərindəki bu proses gecikmiş “Gənc türklər” hərəkatının məntiqi davamı idi. Osmanlı çöksə də, ərəblər, yəni Misir, Suriya, İraq hələ də Osmanlı imperiyasının taleyini, dramaturgiyasını təkrarlayırdılar, yaşayırdılar. Həmid Əliyevin dissertasiyası Moskvanı bu baxımdan…

Gözlərim yumulur bu vaxt. Qulaqlarım daha Etibarı eşitmir.

Heyif, o vaxtlar Etibar başqa Həmidi - məni eşitmirdi. Görmürdü.

Görsə…

Görsə, hə… Başqa səmt küləklərinə qoşulacaqdı Etibarın ağ yelkəni.

O vaxt biz - Bakıda mühacirət günlərini yaşayan Təbriz fədailəri Ərəb ölkələrindəki gizlinləri…

Danışmırdıq.

SSRİ o vaxtlar İraqdakı, Suriyadakı “Gənc zabitləri” 1958-ci il Fizulu yubileyləri, 1969-73-cü il “Nəsimi günləri” çərçivəsində hakimiyyətə gətirmişdi.

Həmsöhbətim, deyəsən, tam xəbərsiz idi bu gizlinlərdən. Mənimlə, bir başqa Həmidlə görüşsə, həəə… görünür, başqa cür yazardı öz diplom işini.

Etibarın sifəti ciddiləşir bir an. Qaşları çatılır qəfil. Xəzərə baxan Nərimanov heykəlinə oxşamağa başlayır istər-istəməz.

Mən yenə də tikanlı cümlələrə keçirəm söhbətimizdə.

- Diplom işini müdafiə etmisən çoxdan. Dissertasiyanı da. Meydan hərəkatını da bizsiz yaşamısan.

Fasiləni uzadıram bir xeyli. Axırda tam səmimiyyətə yuvarlanıram.

- Gec görüşdük sizinlə. Şansları qaçırdıq.

***

Etibar bəy o vaxt görür ki, Azərbaycanda gənc zabitlər-filan yoxdur siyasi səhnədə. “Çarizm və müsəlman ali silki” namizədlik dissertasiyası yaza-yaza Qafqazdakı bütün kadrların, silklərin… Dabbaqda gönünə bələd olur, necə deyərlər. Qərara gəlir ki, yox… gənc alimlər var SSRİ-də. Özü kimi, namizədlik dissertasiyalarını yazanlar. Gəldiiyi lal qərar özünü doğruldur tezliklə. SSRİ-dəki gələcək inqilabın kadr heyəti tezliklə gənc alimlərdən ibarət olur.

- Ancaq “Gənc türklər” məğlubiyyətə, hakimiyyəti başqasına verməyə məhkumdurlar…

Sualım, yenə də tikanlıdır.

İstəyirəm Etibarı üzdüyü neytral sulardan öz sularımıza, öz reallığımıza gətirim, milli tariximizə.

- Demək istəyirsiniz ki, SSRİ nümunəsində “Gənc türklər” modeli "Gənc alimlər” müstəvisinə endi? Təkralandı?

Soyutduğu çaydan aldığı bir qurtum, deyəsən, Etibarı tam ayıldıb indi.

- Həmid Əliyevin öncəgörmələrində, proqnozlarında bu… bu tale hökmünüzümü oxudunuz siz?

Sualım cavabsız qalır.

Mən də öz soyumuş çayımdan bir qurtum alıb, ağzımın, söhbətimizin dadını tam dəyişirəm.

***

Əsl tarix müəllimi gərək təkcə dərs deməsin. Gərək tarixin özünü yazsın. Etibar Məmmədov belələrindəndir. 1974-cü ildə  özünün ilk, açıq döyüşünü verib o. Özü də gör harada? Sergey Mironoviç Kirov adına Dövlət Universitetinin divar qəzetində. 21 Azər günü çıxan qəzetin növbəti sayında Pişəvəri hökuməti haqda uzun məqalə yazaraq sübut edib ki, Azərbaycanın müstəqilliyi mümkündür. Labüddür. Qaçılmazdır.

Ancaq tələb edilən “Cənubu Azərbaycan” ifadəsindən ilk kəlməni çıxarıb mətndən. İxtisar edib. Şahmatçı kimi taxta üzərindən, mətndən bir fiquru, bircə kəlməni azaldıb fəqət.

“Şah və mat” deyərdim bu səhnəyə indi.

Etibar öz siyasi qələbəsini ilk dəfə, ba,x bu həyat epizodunda qazanıb.

İlk şahmat döyüşünu divar qəzetindən başlayıb.

İstərdim yazımın bu həlledici nöqtəsində şahmat mövzusunu bir başqa cür davam etdirim.

Etibarla söhbətimdən anladım ki, ilk görüşümüz, ilk şahmat oyunumuz uzaq keçmişdə, hələ uşaqlıq illərimizdə, AZTV-nin ilk siyasi şərhçisi Həmid Əliyevin mənzilində baş tuta bilərdi. Etibar qonşuluqdakı, bir mərtəbə yuxarıdakı ikinci Həmidlə mütləq görüşməli idi.

Söhbətimiz qalibsiz, qələbəsiz nəticələnəcəkdi.

Qələbəni, birinciliyi masadakı şahmat taxtası üzərində axtaracaqdıq.

Bəlkə həyatımız tam başqa abzaslardan başlayacaqdı sonra.

P.S. Etibarın da, mənim də taleyimə imza atmış Həmid Əleyev haqda burda bir vacib nöqtəni qeyd etməyi unutmuşdum az qala.

20 yanvar günü Azərbaycan televiziyası sovet ordusu tərəfindən partladılarkən mavi ekranda həmin  bu Həmid Əliyev öz siyasi şərhlərini, son şərhlərini verirdi. Qəfil ekran söndü. Sonrakı ekran artıq tam fərqli idi. Həm etibarlı idi, həm də etibarsız.