İran və Azərbaycan arasında münaqişənin səviyyəsi

Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanla İran arasında münasibətlər inkişaf etməyib. Münasibətlərdə 30 ildən artıq müddətdə münaqişənin aradan qalxdığı dövr olmayıb. Müəyyən dövrlərdə münasibətlərin normallaşması yalnız daha pis dövrlə müqayisədə səciyyələndirilə bilər.

Ruhaninin prezidentliyi dövründə münasibətlər nisbətən yaxşı idi. Bunu nüvə proqramı üzrə “sövdələşmə” dövründə İranın xarici dünya ilə münasibətlərinin ümumi şəkildə normallaşması ilə əlaqələndirmək olar. Yəni xarici aləmlə münasibətlərin normallaşması Azərbaycanla münasibətlərin normallaşmasına təsir edir.

İndi harada olduğumuzu və maneələri necə dəf edə biləcəyimizi başa düşmək üçün münaqişə səviyyələrini bir-birindən ayırmağa çalışaq. Qeyd edək ki, İran və Azərbaycanın başlanğıc mövqeləri eyni deyildi. 90-cı illərin əvvəllərində İran Azərbaycana fəal şəkildə daxil oldu və öz yumşaq güc sistemini formalaşdırdı...

Belə ki:

- Nizami səviyyəsi - bu səviyyə münasibətlərin bütün tarixi təbəqəsinə aiddir. Münaqişənin əsas məzmunu daimi, yoxa çıxmayan, normallaşma dövründə kölgəyə düşərək, kəskinləşmə dövründə güclənir.

- Siyasi ziddiyyətlər: Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz. İran öz mövqelərinin zəifliyinə görə xüsusilə Cənubi Qafqazın işlərinə qarışmırdı, hətta Rusiyanı regionda dominant ölkə hesab edirdi. Üstəlik, Rusiya 30 il ərzində İranla qarşıdurmada region ölkələrini dəstəkləyib və İrandan dəhşət hekayəsi kimi istifadə edib. Ukrayna müharibəsindən sonra Rusiyanın resurslarını məhdudlaşdırandan sonra İran “Rusiya mirası” uğrunda mübarizəyə qoşuldu.

- İsrail-Ermənistan səviyyəsi. İran Azərbaycanın regionda təsirini məhdudlaşdırmaq üçün 30 il ərzində Ermənistanı dəstəkləyib. Azərbaycanın İsraillə münasibətləri Tehranı qıcıqlandırdığı kimi, bu da Bakını qıcıqlandırdı. 2020-ci il müharibəsindən sonra Ermənistan Azərbaycanı məhdudlaşdırmaq rolunu oynaya bilməz və Bakının İsraillə əlaqələri genişlənməyə başladı - səfirliyin açılması, texnologiya və qarşılıqlı dəstək.

- Siyasətçilərin və din xadimlərinin açıqlamaları. Hər iki ölkədə bu ciddi şəkildə tənzimlənir və bəyanatlar adətən balanslaşdırılmışdı. İndi belə deyil...

- Liderlərin səviyyəsi. Məhz bu zaman ölkə liderləri problemlərdən danışır, mətbuatda açıq təhqirlər, siyasətçilərin bəyanatları səsləndirilir.

- Daxili işlərə qarışma səviyyəsi - İranın Azərbaycanda dini təsiri, Azərbaycanın İrandakı etnik azərbaycanlılara təsiri. Bu mövzular daimi və təbiidir, lakin digər mövzularda cavablar daha kəskin olur. 2020-ci il müharibəsindən sonra İranın Qarabağda hər hansı hərəkəti: İran benzininin Qarabağa çatdırılması və diversantların göndərilməsinə Azərbaycan dərhal cavab verdi.

- Ərazi iddialarının səviyyəsi. Bu səviyyə İranın bütün Azərbaycan ərazisinə iddiaları, Azərbaycanda isə Güney Azərbaycan mövzusunun aktuallaşması ilə xarakterizə olunur.

- Müharibə təhlükəsi: məşqlər, ponton keçidləri, boz canavar işarəsinə qarşı aslanın quyruğu.

- Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə hücum ölkələr arasında münaqişənin yeni səviyyəsinə çevrilib.

Sonra nə var?! Və münasibətlərin daha da pisləşməsinin əlamətləri hansılardır?!

Münaqişənin daha da dərinləşməsinin əlamətləri:
- İran səfirinin Bakıdan geri çağırılması və səfirliyin fəaliyyətinin dondurulması;
- İran ərazisindən keçən Araz-Zəngəzur dəhlizi üzərindən körpünün tikintisinin dayandırılması;
- İran müştəhidlərinin Azərbaycan müsəlmanlarını üsyana çağıran fətvaları - Bakının güney azərbaycanlılara dəstəyinin institutlaşması;
- təlimlər bəhanəsi ilə hərbçilərin sərhədlərə çəkilməsi.

Bəs normallaşma haqqında nə demək olar?

Adətən belə dövrlərdə Xamneyinin şəxsi nümayəndəsinin normallaşma təklifi, sadalanan münaqişə səviyyələrində prioritet seçilməsi və konkret mövzuların normallaşdırılması təklifləri ilə Bakıya səfəri olur... Təcrübə də var. Türkiyənin müəyyən vasitəçiliyi - Prezident Rəisinin Türkiyəyə səfəri gözlənilir.

Biz izləyəcəyik...