İrəvandakı Sərdar Sarayının faciəvi taleyi

1580-ci illərdə türk hökmdarı tərəfindən əsası qoyulmuş və 18-ci əsrin sonlarında geniş şəkildə yenidən qurulmuş İrəvandakı Sərdar Sarayı indi özünəməxsus Şəki şəbəkəsi, fars güzgü divarları və Orta Asiyadan oyma sütunlarla öyünərək Cənubi Qafqaz memarlığının incisi hesab edilə bilər. Bütün saray divarları naxışlı və çiçəkli kaşılarla, tavan isə güzgülərlə örtülmüşdü.

Sarayda həmçinin Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvaninin portretləri də var idi.

1827-ci ildə sarayın otaqlarından birində "Ağıldan vay"ın ilk tamaşası səhnələşdirildi və Qriboyedovun özünün də qatıldığı yeganə tamaşada səhnələşdirildi.

"Döşəmə bahalı, naxışlı xalçalarla örtülmüşdür, tavan və bütün salon yapon dizaynları ilə boyanmışdır, pəncərə pərdələri bütün uzunsov divarı tutur: rəngli slyuda oymalar və yapışdırılmış haşiyələrlə növbələşir. Girişin birbaşa qarşısında kamin, qabarıq tavan güzgü parçaları ilə örtülmüşdür və bütün divarlar iki sıra rəsm əsərləri ilə bəzədilib" - o, saray təəssüratlarını belə təsvir etmişdir.

Saray kompleksinə həmçinin hərəmxana, xan hamamları və iki tarixi məscid - Rəcəb Paşa və Abbas Mirzənin hamamları daxil idi. Gözəl saray bağı xarici səfirliklərin qəbul məkanı kimi xidmət edirdi.

Lakin şəhərin yeni hökmdarları bu memarlıq kompleksini mümkün qədər tez sökmək üçün əllərindən gələni etdilər. Artıq 19-cu əsrin sonlarında tacir Narses Tairyan xanın bağındakı ağacları kəsərək, onun yerində bu gün də fəaliyyət göstərən "Nuh" şərab və konyak fabrikini qurdu. 1910-cu illərdə Rusiya imperiyasının ümumi xaosu və virtual süqutu fonunda saray sakitcə talan edildi və məhv edildi.

Saraydan olan məişət əşyaları və rəsm əsərləri qismən Gürcüstana gətirildi və ölkənin milli qalereyasında qorunub saxlanıldı, digərləri isə yerli sakinlər tərəfindən mənimsənildi. "Xalq üçün tiryək" hesab edilən məscidlər 1930-cu illərdə söküldü.

Sovet dövründən qalan Abbas Mirzə məscidinin son divar parçası 21-ci əsrdə Qlendeyl Hills yaşayış kompleksinin tikintisi zamanı tələsik söküldü. Dünya mədəniyyətinin xəzinəsinə çevrilə biləcək, lakin bəziləri üçün çox əlverişsiz olan bu unikal memarlıq abidəsinin faciəli taleyi belə idi...