ANS Press
ANSTV
ANSÇM
Mir Cəfər Bağırov və azərbaycanlıların Milli Qırğını
3-cü hissə. Tarixi məsuliyyət və vicdan qarşısında
23 dəqiqə
Mir Cəfər Bağırovun siyasi karyerasının yüksələn xətt üzrə inkişaf etdiyi və nəhayət 1932-cı ildə Azərbaycan KP MK-nın rəhbəri - respublikanın faktiki “Sahibi” - səviyyəsində öz pik həddinə çatdığı dövrdə və sonrakı illərdə 1918-ci ilin hadisələri artıq çoxdan “arzuolunmaz” mövzuya çevrilmişdi. Siyasi-tarixi ədəbiyyatda ara-sıra daşnak və müsavatçıların törətdiyi ənənəvi “vətəndaş müharibəsi” yozumu ilə xatırlansa da, Azərbaycan və erməni xalqları arasında “ömürlük” sülh, dostluq və hətta qardaşlıq “bərqərar” olmuşdu. Öz kiçik Vətəni ilə əlaqələrini çoxdan bərpa etmiş Mir Cəfər Bağırova da Qubada o qara günləri xatırlatmağa cürət edəcək adam tapmaq yəqin ki, mümkün olmazdı. Lakin yaddaşının hansısa bir guşəsində nə səbəbdənsə saxladığındanmı, ya başqa daha nədənsə... düz 30 ildən sonra gözlənilmədən Mir Cəfər Bağırov özü 1918-ci il Quba hadisələrini yenidən gündəmə gətirir.
1949-cu il 25-28 yanvar tarixlərində Bakıda Az.K(b)P-nın XVII qurultayı keçirilir və bu siyasi toplantıdakı yekun nitqində Azərbaycan partiya təşkilatının rəhbəri qurultay iştirakçılarının diqqətini bilavasitə “daşnakların” ölkənin – SSRİ-nin həm xaricində, həm daxilində “canlanması” faktına yönəldir. Və əgər “xaricdəki daşnakların antisovet fəaliyyətində” əsas yeri ərazi iddiaları - Sovet Ermənistanının ərazisinin əsasən Sovet Azərbaycanının, qismən də Sovet Gürcüstanının əraziləri hesabına artırmaq “tələbi” tuturdusa, ölkə daxilində bu məqam açıq-aydın Azərbaycan əleyhinə yönəlmiş kitab və yazıların nəşrində təzahür olunurdu.
“Xarici faktorla” - Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddiaları ilə bağlı məsələdən aşağıda bəhs ediləcəyindən, burada hansı kitab və yazıların Mir Cəfər Bağırovu qurultay tribunasından danışmağa vadar etdiyinə nəzər salaq.
Məlum olur ki, “Azərbaycanın geniş ictimaiyyəti və partiya fəallarının hiddətinə səbəb olan” belə kitablardan biri - Georqiy Xolopovun (Xalapov-Xalapyan) yazdığı “Buxtanın işıqları” adlı romandır və M.C.Bağırov artıq bu kitabla əlaqədar birbaşa ÜK(b)P MK-nın katibi Q.İ.Malenkova məktubla müraciət etmişdir. Bu məktubunda Bağırov Bakı haqqında, Azərbaycanın paytaxtı haqqında roman yazan müəllifin Azərbaycan xalqını bilərəkdən tamamilə “kənara qoyduğunu”, azərbaycanlı obrazlarının isə “təxribatçı kimi təsvir olunduğunu” vurğulayır: “Romanda bir nəfər də müsbət azərbaycanlı, neft uğrunda mübarizə aparan əsl qəhrəman surəti yoxdur”.
Tanınmış Sovet dövlət xadimi, 1921-1926-cı illərdə Azərbaycan partiya təşkilatına rəhbərlik etmiş Serqey Mironoviç Kirova həsr olunmuş bu əsərin mərkəzi qəhrəmanı isə Tiqran adlı bir şəxsdir: “Səfil, küçələrdə siqaret satan, ayaqqabı silən, meyxanalarda içki paylayan, gecə evlərinin, oğru yığıncaqlarının müştərisi olan bir şəxs Kirovla təsadüfü görüşdən dərhal sonra, elə ikinci günü onun sürücüsü, yaxın və inandığı adamı olur, müəllifin dili ilə desək, “Kirovun sevimlisi”nə çevrilir”.
Kitabın müəllifi - Şamaxıda doğulmuş və Bakıda yaşamış, erməni əsilli G.K.Xolopov 1930-cu ildə Leninqrada köçsə də, qohumlarına baş çəkmək və gələcək kitabı üçün material toplamaq məqsədilə mütəmadi olaraq Bakıya gəlirdi. Nəhayət, həmin kitab ərsəyə çıxanda məlum olur ki, qarşısına “S.M.Kirovun rəhbərliyi altında Azərbaycanda neft sənayesinin bərpa olunması prosesini işıqlandırmaq” məqsədi qoyulmuş bu əsər “Bakı neftçilərinin fədakar əməyindən bəhs edən səhnələrlə deyil, Bakıda Sovet hakimiyyətinin qurulduğu gün – 1920-ci il 28 aprel tarixində guya “qırğına” məruz qalmış Bakının erməni əhalisinin, o cümlədən Tiqranın iztirabları təsvir olunan epizodlarla zəngindir”.
Bağırov haqlı olaraq kitabda gətirilən bu cür səhnələri yalan və böhtan adlandırır, çünki, 1920-ci il aprelin 28-də baş verən hadisələr hamıya məlum idi və həmin gün milli zəmində iğtişaşlar, xüsusilə erməni əhalisinə qarşı “gözlənilən” hər hansı qırğınlar barədə danışmaq belə mənasız idi. Azərbaycanda hakimiyyət Cümhuriyyət Parlamenti tərəfindən azərbaycanlı kommunistlərə müəyyən şərtlərlə, lakin dinc yolla təhvil verilmişdi. Hələ bu hadisədən əvvəl suveren dövlət sayılan Azərbaycanın sərhədlərini qanunsuz olaraq keçən XI Qızıl Ordu artıq Bakıya gəlirdi, hakimiyyət dəyişikliyinin ertəsi günü isə Azərbaycanın görkəmli dövlət, siyasi, ictimai, hərbçi və s. xadimlərinin, “Musavat”, “İttihad” və digər partiyaların üzvlərinin həbsləri başlamışdı.
Təsadüfü deyil ki, M.C.Bağırov Malenkova ünvanladığı məktubunda 1920-ci il deyil, 1918-ci il hadisələrini xatırlatmağı lazım bilir və göstərirdi ki, “romanda nəinki daşnakların milli qırğınların qızışdırılmasında oynadığı rol, onların 1918-ci il müdafiə xəttinin qırılmasına və ingilis imperialistlərinin şəhərə girməsinə gətirib çıxaran satqın əməlləri, Lalayev cəlladlarının timsalında 26 Bakı komissarlarına qanlı divan tutulmasında iştirakı ifşa edilmir, hətta bir dəfə də olsun “daşnak” sözü işlədilmir”.
Artıq bu sətirlər M.C.Bağırovun sadəcə bir kitabı və onun müəllifini hədəfə almadığını, ümumən, uzun illərdən bəri erməni-daşnak siyasi qüvvələri və onların havadarları tərəfindən Azərbaycana qarşı aparılan genişmiqyaslı və çoxşaxəli – silahlı münaqişədən tutmuş ideoloji-tarixi-ədəbi təxribatlara qədər – hücümları öz adıyla çağırmaq, bütün mümkün imkanlar çərçivəsində onların cavabını vermək və cəzalandırmaq məqsədini açıqlayır.
Xolopovun kitabının əsas təyinatını da məhz bunda – tarixin erməni-daşnak mövqelərdən təhrif edilməsində və saxtalaşdırılmasında görən Bağırov, müəllifin özünü və onun qəhrəmanı Tiqranı “yad, daşnak ideologiyasının ifadəçisi” adlandırır və bunun təsadüfü olmadığını hesab edir.
Kitab müəllifinin, həmçinin Tiqran surətinin prototipi olan Karapet Ayrapetov adlı birisinin tərcümeyi-halını aydınlaşan Azərbaycan rəhbərliyi müəyyən edir ki, Xolopov-Xalapyan ana tərəfdən tanınmış erməni ailəsi Lalayevlər – “erməni-azərbaycanlı qırğınlarının təşkilatçıları və iştirakçıları” ilə qohumdur. Dəqiq deyilərsə, o, 1918-ci ildə Bakıda və Şamaxıda kütləvi qırğınlar zamanı azərbaycanlı əhaliyə qarşı ağlasığmaz qəddarlığı ilə ad çıxarmış Stepan Lalayevin dayısı oğludur. (Stepan Lalayev sonradan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən öz cinayətlərinə görə həbs olunmuş və 1919-cu ilin noyabr ayında Gəncə həbsxanasında ölmüşdür).
Həmçinin məlum olur ki, Karapet Ayrapetov heç vaxt S.M.Kirovun sürücüsü olmamışdır. 1921-1926-cı illərdə, yəni Kirov Bakıya gələndən Leninqrada gedənədək onun yanında sürücü işləmiş K.A.Vasilenko adlı bir şəxsin dul qadını Mariya Vasilenko bu haqda həyəcanla xəbər verərək bildirirdi ki, “yalançı sürücü” əhvalatını o, Karapet Ayrapetovun özündən eşitmişdir. Belə ki, Karapet iki dəfə onun mənzilinə gəlmiş və qadından xahiş etmişdir ki, əgər onu çağırıb soruşsalar, qadın Ayrapetovun Kirovun sürücüsü olduğunu təsdiq etsin. Bu zaman Ayrapetov onun ərinin divardakı şəklini öpərək, boynuna almışdır ki, onun tərcümeyi-halı ilə maraqlanan orqanlara yalan deyib.
Karapet Ayrapetovun əsl tərcümeyi-halından isə görünürdü ki, o heç vaxt Kirovun maşınını sürməmiş, sadəcə onun sürücüsü Vasilenkonun köməkçisi işləmişdir, yəni Az.K(b)P MK qarajında maşına baxmış, onu yalnız yuyub təmizləmişdir. Ali rəhbər şəxsin təhlükəsizliyi baxımından isə sürücünün şəxsiyyəti məsələsi o qədər ciddi idi və xüsusilə “Kirov öz “Kadillak”ını o dərəcədə qoruyurdu” ki, Vasilenko xəstə olanda belə “işə ya tramvayda gedir, yaxud da partiyanın Mərkəzi Komitəsindən başqa maşın çağırtdırırdı”.
Respublikanın rəhbəri ilə heç bir təmasda olmayan maşın yuyucusu, təbii ki, bu tarixi şəxsə həsr edilmiş kitabın əsas qəhrəmanlarından biri ola bilməzdi. Həm də burada qondarma tərcümeyi-halın Karapetin özü tərəfindən uydurulduğunun, yaxud həmin obrazın üzərinə qoyulmuş ideya yükünü çatdırmaq üçün erməni yazıçısı tərəfindən Kirovun “sürücüsü təyin edildiyinin” artıq elə bir əhəmiyyəti yox idi. Lakin M.C.Bağırov Tiqran surətinin prototipinin şəxsiyyətinə ciddi yanaşmaq qərarı verir və K.Ayrapetovun tərcümeyi-halı əlaqədar orqanlar tərəfindən diqqətlə araşdırıldıqdan sonra o dövrün meyarlarına görə kifayət qədər “şübhəli” görünür. Məlum olur ki, Ayrapetov 1918-ci ildə “Sentrokaspi” hökumətinin, sonra polkovnik Biçeraxovun qoşunlarında xidmət etmiş, Cümhuriyyət dövrü isə maşınla türk zabitlərini gəzdirmişdir. Belə tərcümeyi-halın sahibi respublika kommunistlərinin rəhbəri S.M.Kirovun sürücüsünün prototipi ola bilərdimi...
Lakin bütün bu məqamlar, görünür ki, kitabın müəllifi Xolopovu narahat etmirdi. Bundan əlavə, Sovet Rusiyasının, o cümlədən Xolopovun yaşadığı Leninqradın yazıçı təşkilatları onu öz himayələri altına alırlar. Moskvanın mərkəzi ədəbi qəzet və jurnallarının səhifələrində həmin əsər haqqında müsbət rəylər dərc olunur. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqından Moskvaya, SSRİ Yazıçılar İttifaqına, eləcə də bir sıra mərkəzi qəzet və jurnalların redaksiyalarına göndərilən etiraz məktubları, həmçinin, həmin kitabla bağlı mənfi rəylərin dərc olunduğu respublika mətbuatından nümunələr cavabsız qalır. Mərkəzi mətbuat azərbaycanlı tənqidçi Mikayıl Rəfilinin Xolopovun kitabı haqqında tənqidi resenziyasını dərc etmir. Moskvada bununla kifayətlənirlər ki, müəllif “Kirov obrazının yaradılmasında heç bir təhrifə yol verməmişdir”. Bütün digər məsələlərə isə tam etinasızlıq göstərilir.
Mümkündür ki, məhz bu vəziyyət M.C.Bağırovu həmin məsələni ən yüksək tribunadan – respublika kommunist partiyasının qurultayı kürsüsündən səsləndirməyə vadar edir. Bu qərarın verilməsinə həmçinin Stepan Şaumyanın oğullarının – Levon və Serqeyın bəzi hərəkətləri də həlledici təsir göstərir. Məlum olur ki, Levon Şaumyan mərkəzi “Literaturnaya qazeta”da 26 Bakı Komissarlarının güllələnməsinin 30 illiyi münasibəti ilə yazdığı məqalədə “Əzizbəyovun familiyasını silmişdir” və bu, o zaman edilir ki, “yoldaş Stalin özünün bütün çıxışlarında Əzizbəyovun soyadını birinci çəkir, çünki söhbət Bakı komissarlarından gedir, Azərbaycandan gedir”.
“Ən birinci komissarın” o biri oğlu – Serqey Şaumyan isə Bakıya gələrək Avakyans adlı bir “daşnakla” “Şaumyan – tənqidçi və polemikaçı” mövzusunda kitab yazmaq barədə danışıqlar aparmışdır. Bağırovun ciddi narazılığına səbəb olmuş bu faktlar da qurultay zamanı səsləndirilərək geniş ictimaiyyətə çatdırılır.
Diqqətəlayiqdir ki, Bağırov öz çıxışında demək olar ki, “erməni” sözü, yaxud “erməni-daşnak” ifadəsini işlətməyərək yalnız “daşnak” sözünü vurğulayır ki, bu da o dövr həmin məsələlərdə son dərəcə diqqətli və ehtiyatlı olmaq tələbindən irəli gəlirdi, hərçənd bu tənqidin əsl mahiyyəti və onun kimə ünvanlandığı bütün qurultay iştirakçılarına aydın idi.
M.C.Bağırovun respublikanın ali partiya yığıncağının tribunasından Azərbaycan kommunistlərinin rəhbəri kimi özünün yekun nitqində ayrıca götürülmüş bir ədəbi əsərə bu qədər geniş, sərt və kəskin münasibət bildirməyinin daha bir səbəbi var idi.
II dünya müharibəsindən sonrakı illər Azərbaycan xalqına qarşı torpaq iddiaları və azərbaycanlıların öz əzəli torpaqlarından çıxarılması ilə müşayiət olunan yeni irimiqyaslı erməni təcavüzünün başlanması ilə səciyyələnirdi və bu dəfə də onların müdafiəçisi qismində Sovet rəhbərliyi çıxış edirdi. Həmin qurultaydan demək olar ki, bir il əvvəl xaricdəki ermənilərin guya öz “tarixi vətənlərinə” köçürülməsi bəhanəsi altında 1918-ci ildə Ermənistan Respublikasına güzəşt edilmiş və sonralar Ermənistan SSR tərkibinə qatılmış Azərbaycan ərazilərindən 130 min nəfərədək azərbaycanlı əhalinin deportasiyasına – Azərbaycan SSR-ə köçürülməsinə başlanmışdı. Sovet rəhbərliyi bu köçürülməni “hər iki respublikada baş verən təsərrüfat dəyişiklikləri ilə” əsaslandırmağa çalışsa da, bununla belə etiraf edilirdi ki, “azərbaycanlı əhali köçürüləndən sonra boşaldılmış torpaqlar və yaşayış məskənləri Ermənistana gələn xarici erməni kəndlilərin yerləşdirilməsi üçün istifadə oluna bilər”.
Bundan bir qədər əvvəl isə Bağırov böyük çətinliklə, uğurlu bir fənd işlətməklə ermənilərin Dağlıq Qarabağa yeni iddialarının qarşısını ala bilmişdi. 1945-ci ilin payızında Ermənistan K(b)P MK birinci katibi Arutinov ÜK(b)P MK qarşısında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin erməni əhalisinin maraqları baxımından həmin vilayətin Azərbaycan SSR tərkibindən Ermənistan SSR-ə verilməsi məsələsini qaldırmışdı. Məktub öz fikrini bildirmək üçün M.C.Bağırova göndərilmişdi. Bağırov Arutinovun gətirdiyi dəlillərin hamısını təkzib etsə də, onun kimin icazəsi ilə hərəkət etdiyini anlayırdı. Odur ki, Arutinovun bu təklifi ilə yalnız bir şərt - Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhali yaşayan üç rayonunun da Azərbaycan SSR tərkibinə verilməsi - müqabilində razı olduğunu bildirmiş, həmçinin Şuşa rayonunun Ermənistana verilməsinə etiraz etmişdi. Bundan sonra Sovet rəhbərliyi bir daha həmin məsələyə qayıtmamışdı.
Lakin ermənilərin bu və ya digər formada təxribatları davam edirdi. Yuxarıda göstərilən siyasi xarakterli misallardan əlavə həmin illər erməni müəllifləri tərəfindən istər Ermənistanda, istərsə də mərkəzdə nəşr olunan elmi ədəbiyyatda və dövrü mətbuatda Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, incəsənətinin təhrif edilməsinə dair onlarla nümunələr gətirmək olardı ki, bu da respublika ictimaiyyətində, həmçinin partiya rəhbərliyində haqlı olaraq kəskin etiraz və narazılıq doğururdu. Xolopov-Xalapyanın kitabı belə nümunələrdən yalnız biri idi. Lakin görünür ki, bu əsərin yaxın keçmişdə baş vermiş hadisələrlə və rus əsilli Sovet rəhbərinin adı ilə birbaşa əlaqəsi Bağırovu məhz bu kitaba ciddi diqqət yetirməyə və bu nümunədə erməni millətçiliyinin yeni forma və təzahürlərdə əks olunan təcavüzkar xarakterini ölkə rəhbərliyinin nəzərinə çatdırmağa sövq edir:
“Xolopov kitab yazıb. Həm də çox xarakterikdir ki, onun kitabında “daşnak” sözü yoxdur, onun kitabında “daşnak” sözünü tapa bilməzsiniz. Kitabı Karapet Ayrapetov adlı birisinin sözlərindən yazıb. Orada Tiqran qəhrəman kimi verilir” – M.C.Bağırovun çıxışındakı bu cümlələr özlüyündə onların hansı emosional həddə deyildiyini büruzə verirdi: “Müəllif göstərir ki, Kirov səfilin birini öz himayəsinə alıb, halbuki Dövlət arxivinin sənədlərindən görünür ki, bu səfil, 1895-ci il təvəllüdlü, keçmiş müharibə iştirakçısı, sonra daşnak, daha sonra “Sentrokaspi” hökumətinin ordularında xidmət edib, “Sentrokaspi” dağılandan sonra Biçeraxovla çıxıb gedib. Bax bu aşkar düşmənin, əlində silah Sovet hakimiyyətinə qarşı vuruşan, sonra təsadüfən il yarım Mərkəzi Komitənin qarajında işə düzələrək maşın yuyan adamın sözləri əsasında müəllif Kirov haqqında kitab yazır”.
Qurultaydakı çıxışında ən kəskin ifadələrdən çəkinməyən Bağırov: “O, kitabı Kirov haqqında yazmayıb, o, kitabı xüsusi tapşırıqla, daşnaklara bəraət qazandırmaq və başqalarına iftira yaxmaq üçün yazıb...” – kimi nəticə alır və Xolopovu – SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvünü, tanınmış sovet yazıçıları N.Tixonov və D.Zaslavski tərəfindən mərkəzi mətbuatın səhifələrində müdafiə olunan bir adamı “daşnakların sonbeşiyi – sonuncu tərəfdarı” adlandırır. Diqqətəlayiqdir ki, bu zaman bir daha 1918-ci il qırğınlarının baş “qəhrəmanı” Stepan Lalayev xatırlanır: “vaxtilə Şamaxını məhv etmiş, Kürdəmirdə qırğınlar törətmiş məşhur Lalayevlərin” bu qohumunun onu heç kəsin tanımadığı Leninqradda özünə yer etdiyini vurğulayır.
Burada əvvəlcədən qeyd edək ki, M.C.Bağırovun Azərbaycan kommunistlərinin qurultayındakı yekun çıxışının mətni, digər sənədlər və şəxsən Stalinə ünvanlanmış məktubla birlikdə Moskvaya göndərilir və son nəticədə Bağırov “Buxtada işıqlar” kitabı haqqında məsələnin ÜK(b)P MK-da qoyulmasına nail olur.
Lakin Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan Kommunist Partiyasının XVII qurultayındakı bu çıxışının əhəmiyyəti yalnız ölkə rəhbərliyinin diqqətinin “bu zərərli kitaba” və onunla bağlı məsələlərə cəlb edilməsi ilə məhdudlaşmır.
Bilavasitə 1918-ci il hadisələrinə toxunan Bağırov öz nitqində rəsmi “vətəndaş müharibəsi” tezisini əsas tutsa da, bu məsələdə daha dərinə gedir: “1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarları Şurasındakı bəzi yoldaşların buraxdığı səhvlərdən məharətlə yararlanan daşnaklar və müsavatçılar, xüsusilə daşnaklar, bu məqamdan istifadə edərək bəzi yerlərdə vətəndaş müharibəsini əslində milli vuruşa çevirdilər, milli qırğınlar təşkil etdilər”.
Burada xüsusi qeyd edilməlidir ki, N.Nərimanovun 1923-cü ildə dövrün partiya xadimlərinə ünvanlanan və uzun onilliklər “məxfi” qalan məlum məktubu istisna olmaqla, 1918-ci il hadisələri yalnız daxili yazışmalarda deyil, ilk dəfə olaraq yüksək qurultay tribunasından, ali mənsəb partiya xadiminin dilindən “səhvlər buraxmış” bolşevik hökumətinin “yol verməsi” nəticəsində erməni-daşnak qüvvələrinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdiyi MİLLİ QIRĞIN kimi səciyyələndirilirdi.
Lakin Bağırov bununla da kifayətlənmir və mövzunu burada bitirmək mümkün olduğu halda sözünə davam edir: “Amazasp, Abram Velunts, polkovnik Avetisov – axı bunlar Sovet hakimiyyətinin tərəfində deyildilər. Mən özüm şahidəm, mən, təəssüf ki, həmin hadisələrin iştirakçısıyam, bəzi yoldaşların təklifi ilə mən Amazaspın dəstəsində nümayəndə idim və görürdüm ki, onlar Qubada nələr edirlər, hələ Şamaxı və s. barədə danışmıram...”
Beləliklə, yalnız 30 ildən sonra, nəhayət ki, azərbaycanlı bolşevik Bağırovun simasında Sovet dövləti və onun ideologiyasının təmsilçisi partiya qurultayının ali kürsüsindən, “ən layiqli kommunist nümayəndələr” qarşısında elan edir ki, 1918-ci il Quba hadisələrinin qəzada Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə heç bir əlaqəsi yox idi və “Qızıl Ordunun” komandirləri, başda Amazasp olmaqla, Qubada tamamilə başqa bir tapşırığı həyata keçirirdilər.
Və nəhayət, 30 il keçdikdən sonra belə, Mir Cəfər Bağırov yüksək tribunadan, özünün partiya yoldaşları qarşısında 1918-ci il Quba hadisələrin iştirakçısı olduğuna görə təəssüfünü açıq surətdə etiraf edir! Bu etiraf əslində öz dövrü üçün ən yüksək mənsəb və nüfuz sahibi olmasına rəğmən, bir tarixi Şəxsiyyətin istər tarix, istərsə öz vicdanı qarşısında məsuliyyətini anladığının təsdiqi idi. Məhz belə anlar və etiraflar hakimiyyət sınağı ilə üzləşmiş və bu sınaqdan heç də həmişə açıq alınla çıxmamış siyasət və dövlət xadimlərini bütün xidmətləri və antı-xidmətləri ilə birlikdə yalnız tarixdən deyil, öz xalqından da qiymət gözləyən Böyük Şəxsiyyət edir.
