Təbiət və insan üçün ciddi fəsadları olan yeni rekordlar

Ekstremal hava hadisələri, dağıntılar və çarəsizlik, məcburi köçkünlər; Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının (ÜMT) hesabatına görə, 2023-cü il iqlim sahəsində rekordlar ilə yadda qalıb və müşahidələrin bütün tarixində ən isti il olub. Bu məlumatlar ÜMT-nin Dubayda keçirilən BMT-nin COP28 iqlim sammitinin açılışı günündə dərc edilən hesabatında yer alıb.

Nəşrin müəllifləri, həmçinin sammit iştirakçılarının diqqətini istixana qazlarının konsentrasiyasının artması, dəniz səthində temperaturun yüksəlməsi və dəniz səviyyəsinin qalxması, Antarktidada dəniz buzlaqlarının sahəsinin ən aşağı həddə düşməsi üzrə rekord göstəricilərə cəlb ediblər.

Oktyabrın sonuna olan məlumatlar göstərir ki, bu il havanın temperaturu 1850-1900-cu illərin sənayeyəqədərki baza səviyyəsindən təqribən 1,40 dərəcə Selsi yuxarı olub. 2023-cü ilin əvvəllər ən isti dövr hesab edilən 2016-2020-ci illərdən fərqi aydın şəkildə görünür və son iki ay çətin ki, bu şəraitə təsir edə bilsin.

2015-ci ildən 2023-cü ilə qədər olan son doqquz il tarixdə ən isti dövr olub. Şimal yarımkürəsində 2023-cü ilin yazında ortaya çıxan və yayda sürətlə inkişaf edən istiləşmə yaradan El Nino hadisəsi, çox güman ki, 2024-cü ildə istiliyi daha da artıracaq, çünki El Nino adətən öz zirvəsinə çatdıqdan sonra qlobal temperatura ən çox təsir edir.

“İstixana qazlarının konsentrasiyası rekord həddə çatıb. Qlobal temperatur da rekord səviyyəyə yüksəlib. Dəniz səviyyəsinin qalxması rekord səviyyədədir. Antarktidada dəniz buzlarının səviyyəsi rekord həddə azalıb. Bu, qırılmış rekordların qulaqbatırıcı kakofoniyasıdır”, - deyə Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının baş katibi, professor Petteri Taalas bildirib. O əlavə edib: “Bu, sadəcə statistika deyil. Buzlaqları xilas etmək və dəniz səviyyəsinin qalxmasını cilovlamaq üçün yarışı uduzmaq riskimiz var. Biz XX əsrin iqliminə qayıda bilmərik, lakin bu və sonrakı əsrlərdə getdikcə daha əlverişsiz iqlimin risklərini məhdudlaşdırmaq üçün indi hərəkətə keçməliyik”.

Professor Taalas daha sonra deyib: "Ekstremal hava hər gün insanların həyatını və dolanışıq vasitələrini pozur, hər kəsin erkən xəbərdarlıq xidmətləri vasitəsilə qorunmasını təmin etmək üçün təcili ehtiyacının vurğulayır".

Hesabat iqlim dəyişikliyinin qlobal miqyasını göstərir. O, ərzaq təhlükəsizliyi və əhalinin yerdəyişməsi də daxil olmaqla, sosial-iqtisadi təsirlər haqqında məlumat verir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş katibi Antonio Quterreş bildirib: “Bu il biz yanğınların, daşqınların və qızmar istilərin dünyanın hər yerindəki icmaları vurduğunu gördük. Rekord qlobal istilər dünya liderlərini silkələnməyə məcbur etməlidir”. Quterreş Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının iqlim hesabatını müşayiət edən videomesajında liderləri BMT-nin COP28 iqlim dəyişikliyi danışıqlarında təcili tədbirlər görməyə çağırır. Onun sözlərinə görə, müsbət dəyişikliklər üçün hələ də ümid var.

BMT-nin Baş katibi əlavə edib: “Bizim qlobal temperatur artımını 1,5 dərəcə Selsiyə qədər məhdudlaşdırmaq və iqlim xaosunun ən pis təsirlərindən yayınmaq üçün yol xəritəmiz var. Lakin iqlimlə bağlı fəaliyyət planlarının növbəti raundunda aydın gözləntilər müəyyən etməklə və onları mümkün etmək naminə tərəfdaşlıq və maliyyələşdirmə öhdəliyi götürməklə 1,5 dərəcə Selsi limitini qorumaq üzrə yarışa başlamaq üçün COP28-də liderlərə ehtiyacımız var; vəzifələr bərpaolunan enerjini üç dəfə artırmaq və enerji səmərəliliyini iki dəfə çoxaltmaq, habelə 1,5 dərəcə Selsi limiti ilə əlaqəli açıq bir zaman çərçivəsində qazıntı yanacaqlarını mərhələli şəkildə ləğv etmək öhdəliyi götürməkdən ibarətdir”.

Quraqlıq, daşqın və istilik dalğaları kimi ekstremal hava hadisələrinin tezliyinin artması səhiyyə infrastrukturunda da əlavə gərginlik yaradır.

Üç əsas istixana qazının - karbon qazı, metan və azot oksidinin müşahidə edilən konsentrasiyaları ümumi qlobal dəyərlərin mövcud olduğu son il olan 2022-ci ildə rekord həddə çatıb. Bir sıra xüsusi yerlərdən real vaxtda alınan məlumatlar göstərir ki, bu üç istixana qazının konsentrasiya səviyyələri 2023-cü ildə də artmağa davam edib.

2023-cü ildə (oktyabrda) qlobal orta səth temperaturu 1850-1900-cü illərin orta göstəricisindən təxminən 1,40 (±0,12) dərəcə Selsi yuxarı idi. Oktyabr ayına qədər olan məlumatlara əsasən, 2023-cü ilin əvvəlki ən isti illəri geridə qoyaraq, rekord səviyyədə ən isti ili olacağı faktiki olaraq dəqiqdir.

Qlobal orta dəniz səthinin temperaturu (SST) Şimal yarımkürəsində yazın sonundan bəri ilin bu vaxtı üçün rekord həddə çatıb. Şimali Atlantikanın şərqində, Meksika körfəzində və Karib dənizində, eləcə də geniş dəniz isti dalğalarının müşahidə olunduğu Cənubi Okeanın geniş ərazilərində müstəsna dərəcədə isti temperatur qeydə alınıb.

Okean istiliyi də 2022-ci ildə - 65 illik rekordda tam məlumatın mövcud olduğu son ildə zirvəyə çatıb.

İstiləşmənin gələcəkdə də davam edəcəyi gözlənilir, bu dəyişiklik əsrlərdən minilliklərə qədər zaman miqyasında geri dönməz prosesdir. Bütün məlumatlarda göstərilir ki, okeanların istiləşmə sürəti son iyirmi ildə xüsusilə dramatik şəkildə artıb.

2023-cü ildə qlobal orta dəniz səviyyəsi 1993-cü ildən bəri ən yüksək səviyyəyə çatıb ki, bu da okeanların davamlı istiləşməsi, habelə buzlaqların və buz təbəqələrinin əriməsini əks etdirir. Son on ildə (2013-2022) qlobal orta dəniz səviyyəsinin qalxma sürəti peyk müşahidələrinin birinci onilliyindəki (1993-2002) dəniz səviyyəsinin qalxma sürətindən iki dəfə çoxdur.

Fevral ayında Antarktikada dəniz buzunun həcmi peyk dövrü üçün (1979-cu ildən indiyədək) ən aşağı həddə çatıb. İyun ayından başlayaraq, buzun həcmi ilin bu vaxtı üçün rekord səviyyədə idi.

Arktika dəniz buzunun həcmi normadan xeyli aşağıda qalıb, burada illik maksimum və minimum dəniz buzunun hüdudları müvafiq olaraq rekord üzrə beşinci və altıncı ən aşağı səviyyədədir.

Şimali Amerikanın qərbində və Avropa Alp dağlarında buzlaqlar həddindən artıq ərimə mövsümünü yaşayıb. İsveçrədə buzlaqlar son iki ildə qalan həcminin təxminən 10 faizini itirib.

Ekstremal hava və iqlim hadisələri bütün məskunlaşmış qitələrə böyük təsir göstərib. Bunlara böyük daşqınlar, tropik siklonlar, həddindən artıq istilik və quraqlıq, həmçinin onların səbəb olduğu meşə yanğınları daxildir.

Fəlakətlərin azaldılmasının kritik komponenti effektiv çoxtərəfli erkən xəbərdarlıq sistemlərinin mövcudluğudur. Beynəlxalq Hamı üçün Erkən Xəbərdarlıq təşəbbüsü 2027-ci ilin sonuna qədər hər kəsin bu cür sistemlərlə müdafiə olunmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Fəlakət Riskinin Azaldılması üzrə Sendai Çərçivəsinin qəbul edilməsindən sonra yerli fəlakət riskinin azaldılması strategiyalarının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi daha da güclənib.