Son 100 ilin ən güclü zəlzələləri

Türkiyə və Suriyada zəlzələlər, 2023

6 fevral 2023-cü ildə Türkiyədə 1939-cu ildən bəri ən güclü 7,8 bal gücündə zəlzələ baş verdi. Bu zəlzələ bir neçə afterşokla müşayiət olunub. Bu günə qədər Türkiyədə ölənlərin sayı 9 000 nəfərə çatıb, 49133 nəfər yaralanıb. 6217 bina dağılıb. Dağıntıların altında 180 minə yaxın insanın qaldığı güman edilir.

Suriyada ölənlərin sayı 3 mini ötüb, 5 minə yaxın yaralı var.

Yeraltı təkanlar Suriya, Livan, Kipr, Gürcüstanda hiss olunub, İtaliyada isə sunami təhlükəsi barədə xəbərdarlıq ediblər. Fevralın 12-dək Türkiyədə matəm elan edilib.

Dünyada zəlzələlər tez-tez baş verir. Son 100 il ərzində dünyada maqnitudası 7 və daha çox olan 2000-ə yaxın afterşok baş verib. Eyni zamanda, hələ də çox az və ya heç bir nəticəsi olmayan tamamilə hiss olunmayan dalğalanmalar var. Bu materialda ötən əsrin ən dağıdıcı zəlzələləri haqqında oxuyun:

Tangşan zəlzələsi, Çin, 1976

28 iyul 1976-cı ildə Çində qurbanların və dağıntıların sayı baxımından böyük miqyasda zəlzələ baş verib. Qeyri-rəsmi məlumatlara görə, o zaman 655 mindən çox insan ölüb. Güc 7,8 bal olub və ilk zərbə bütün binaların 90%-ni məhv edib. Aşqabadda olduğu kimi burada da faciə gecə, hamı yatarkən baş verib və buna görə də çoxlu qurbanlar olub. Bundan əlavə, bir neçə yeraltı təkanlar onları sökən işçilərin dağıntıları altında qalıb. Bu afterşoklar avqustun 1-dək davam edib və ümumilikdə onların sayı 130-a yaxın olub. Şəhəri torpaq tamamilə örtüb, bütöv bir xəstəxana və sərnişin qatarı çatlara düşüb. Bəzi yerlərdə belə çatlar qalıb. Bu zəlzələ XX əsrin ən böyük fəlakətlərindən biri idi.

Sumatrada zəlzələ, İndoneziya, 2004

26 dekabr 2004-cü ildə Hind okeanında Sumatra adası yaxınlığında baş verən zəlzələ 300 minə yaxın insanın həyatına son qoyub. Əsas zərər seysmik aktivliyin yaratdığı sunami nəticəsində baş verib. Zəlzələnin maqnitudası 9,1-9,3 bal təşkil edib və sunamidən yaranan dalğalar 14 ölkənin sahillərinə çatıb. Hündürlüyü 20 metrdən çox olan dalğalar qeydə alınıb - onlar belə ölçülərdə sahilə çatıblar.

Coğrafi mənada subduksiya zonası (litosfer plitələrinin sərhəddində xətti zona - red.) boyunca 15 m məsafədə, təxminən, 1200 km süxurda çox böyük yerdəyişmə baş verib, nəticədə Birma altında hind plitəsi yerindən tərpənib. Bu, o qədər güclü sunamiyə səbəb olub ki, dalğa episentrdən 6,9 min km aralıda yerləşən Cənubi Afrika sahillərinə çatıb. Bu zəlzələ müşahidələr tarixində ən güclü üç zəlzələdən biridir.

Çinin Qansu əyalətində zəlzələ, 1920

Həmin illərdə Qansu əyalətinin tərkibində olan Çinin Haiyuan qraflığında 1920-ci il dekabrın 16-da baş verən zəlzələ 270 minə yaxın insanın həyatına son qoyub. Plitələrin hərəkəti bir çox qırılmalara və sürüşmələrə səbəb oldu, təkanların gücü 7,8 bal və daha yüksək olub. İlk güclü zərbədən sonra o qədər də güclü olan daha çox təkanlar baş verib ki, kütləvi dağıntılar təxminən 3,8 min kvadrat kilometr ərazini əhatə edib. Bu zəlzələnin seysmik titrəyişləri 4 milyon kvadrat kilometrdən çox ərazidə hiss olunub.

Bu təbii fəlakətdən ən çox Çinin mərkəzi Qansu və Şensi əyalətləri zərər çəkib. 20 mindən çox insan evini itirdiyi üçün dağıntıdan deyil, soyuqdan ölüb. Çində bir çox şəhər, əyalət və rayonlar zərər çəkib. Zəlzələ nəticəsində yaranan sürüşmə bütün Sujiahe kəndinin tamamilə məhvinə, bütün sakinlərin ölümünə səbəb olub. Bu zəlzələ tarixin ən ölümcül zəlzələsi hesab olunur.

Port-au-Prinsdə zəlzələ, Haiti, 2010

12 yanvar 2010-cu ildə Haiti Respublikasında baş vermiş zəlzələ bir neçə təkanla baş vermiş, birincinin gücü 7 bal, təkrarlanan 15 təkan isə 5 baldan yuxarı olmuşdur. Bu təbii fəlakət 222 mindən çox insanın həyatına son qoyub, 311 mindən çox insan yaralanıb, 869 nəfər itkin düşüb. Zəlzələnin episentri Port-o-Prens Respublikasının paytaxtından 22 km aralıda, ocağı 13 km dərinlikdə yerləşib. Zəlzələ nəticəsində minlərlə yaşayış binası, xəstəxanalar, inzibati binalar dağılıb, 3 milyona yaxın insan evsiz qalıb.

Kanto bölgəsində zəlzələ, Yaponiya, 1923

1923-cü il sentyabrın 1-də Yaponiyada baş verən zəlzələnin gücü 8,3 bal olub və bu fəlakət demək olar ki, Tokio və Yokohamanı tamamilə dağıdıb. Zəlzələnin episentri Tokiodan 90 km aralıda yerləşib. Təbii fəlakət 174 min insanın həyatına son qoyub, 524 min nəfər isə itkin düşüb. Rəsmi məlumatlara görə, 4 milyona yaxın insan zərər çəkib. Yokohamada şəhər binalarının 25%-i demək olar ki, dərhal uçub. Güclü külək nəticəsində sürətlə yayılan yanğın başlayıb. Tokioda daha az bina dağılıb, lakin sürətlə yayılan yanğından şəhər də böyük zərbə alıb. Nəticədə şəhərin demək olar ki, yarısı yanğın və yeraltı təkanlar nəticəsində dağılıb. Yaponiya tarixində bu zəlzələ ən dağıdıcı olub.

Aşqabadda zəlzələ, SSRİ, 1948

1948-ci il oktyabrın 4-dən 6-na keçən gecə Aşqabadda 7,3 bal gücündə zəlzələ başlayıb. Episentr şəhərin altında 18 kilometr dərinlikdə yerləşirdi. İranın da qonşu rayon və şəhərləri zərər çəkib. Bu fəlakətin qurbanlarının sayı dəqiq məlum deyil, müxtəlif versiyalara görə, Aşqabadda və ona yaxın ərazilərdə 110-170 min insan həlak olub.

Zəlzələ şəhəri praktiki olaraq yer üzündən silib, yalnız bir neçə bina salamat qalıb. Sağ qalan sakinlər 120 hərbi və mülki təyyarə ilə təxliyə edilib. Zəlzələ gün ərzində başlasaydı, daha az qurban ola bilərdi. Gecə şəhər sakinlərinin əksəriyyəti yuxuda olub və insanlar nə baş verdiyini belə anlamadan evlərin dağıntıları altında qalıblar. Bu zəlzələ bəşər tarixində ən dağıdıcı zəlzələlərdən biri hesab olunur.

Spitakda zəlzələ, SSRİ, 1988

XX əsrdə SSRİ-də daha bir dəhşətli zəlzələ baş verib. 1988-ci il dekabrın 7-də Ermənistan SSR-in şimal-qərbində, Spitak şəhərində təbii fəlakət 25 min insanın həyatına son qoyub. Zəlzələlərin nəticələri Ermənistan ərazisinin demək olar ki, 40%-ni əhatə edib, 140 min insan yaralanıb və əlil olub, 514 min nəfər evsiz qalıb. Yetim uşaqlar SSRİ-nin başqa respublikalarına övladlığa götürülüblər.

Spitak 6,8 bal gücündə zəlzələnin episentrində olub, yaxınlıqdakı 58 kənd tamamilə dağılıb. Bir sıra yeraltı təkanlar 321 şəhər və qəsəbəyə təsir edib.

Valdiviya, Çilidə zəlzələ, 1960

Bəşər tarixinin ən güclü zəlzələlərindən biri 1960-cı il mayın 22-də Çilidə baş verib. Zəlzələnin maqnitudası 9,5 bal olub, yeraltı təkanlar 200 min kvadrat kilometr ərazidə hiss edilib. Bundan əlavə, zəlzələ Yaponiya və Filippin sahillərinə çatan 10 metrlik dalğalarla sunamiyə səbəb olub.

Bu hadisədə qurbanların sayı digər oxşar fəlakətlərdən xeyli az idi - 6 minə yaxın insan ölüb ki, onun da əksəriyyəti sunami nəticəsində həlak olub. Fəlakətin nəticələri əhalinin az məskunlaşdığı ərazilərə təsir edib.