31 mart 1918- ci il soyqırımı: tarix təfəkkürə meyllidir

XIX-XX əsrlərdə Azərbaycan xalqı çoxsaylı təqiblərə, öz doğma yurdlarından köçürülmələrə, kütləvi terror və soyqırım aktlarına məruz qalmışdır. Bu cinayətlərin əsas səbəbkarları erməni kilsəsindən və Cənubi Qafqazda demoqrafik və geosiyasi vəziyyətin dəyişməsində maraqlı olan güclərdən ruhlanan erməni millətçi təşkilatları idi. Erməni millətçilərinin cinayətləri silsiləsindəki faciəvi epizodlardan biri də 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin dinc əhalisinə qarşı törədilmiş və 1919-cu ilə qədər davam edən soyqırımıdır.

1918-ci il martın 31-də köhnə təqvimlə - martın 21-də Novruz bayramında Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi erməni birləşmələri azərbaycanlıları, ləzgiləri, yəhudiləri və digər xalqların nümayəndələrini kütləvi şəkildə məhv etmiş, nəticədə qısa müddətdə 50 mindən çox dinc sakin həlak oldu. 

Bu cinayətləri soyqırım kimi təsnif etmək olar, çünki qırğınlar etnik zəmində törədilib. Üstəlik, Stepan Şaumyanın başçılığı ilə 1918-ci ildə Bakıda və Azərbaycanın əksər hissəsində hakimiyyəti ələ keçirən kommunistlər tərəfindən hazırlanmış və həyata keçirilmişdir. İnsanlar diri-diri basdırılır, öldürülür, vəhşicəsinə işgəncələrə məruz qalır, məscidlərə bağlanır, diri-diri yandırılırdı. Bakıda “Təzə Pir” Cümə məscidinin həyətində erməni quldurları ölənlərin meyitlərini bir yerə yığaraq yandırıblar. Oxşar hadisələr Şamaxıda, Qubada və Azərbaycanın digər rayonlarında da törədilib, orada camaat toplanıb məscidlərdə, evlərdə yandırılıb.

S.Şaumyanın başçılıq etdiyi daşnakların və kommunistlərin əsas məqsədi Azərbaycanın yerli əhalisinin məhv edilməsi və burada erməni dövlətinin yaradılması idi. Bu plan Azərbaycanın bir neçə bölgəsində eyni vaxtda həyata keçirildi: Qarabağda, Şamaxıda, Qubada, mərkəzi rayonlarda, cənubda, həmçinin Zəngəzurda, İrəvan quberniyasında və türk müsəlman əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi digər ərazilərdə.

Daşnaklar Ermənistan dövləti və ya ən pis halda öz muxtar birləşmələrini, o cümlədən Azərbaycanın şimalında Rusiya ilə həmsərhəd rayonlarda yaratmaq istəyirdilər. Ləzgi şairi, tarixçi Müzəffər Məlikməmmədov “Qanlı dərə” kitabında qeyd edir ki, təkcə Azərbaycanın şimal rayonlarında erməni birləşmələri tərəfindən dörd dəfə qanlı basqınlar həyata keçirilib və bu basqınlarda 8000-dən çox dişinə qədər silahlanmış yaraqlılar iştirak edib. Lakin yerli əhalinin fədakarlığı, özünümüdafiə dəstələri S.Şaumyana və onun havadarlarına Azərbaycanın çətin bir vaxtında bu Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq kimi məkrli planlarını həyata keçirməyə imkan vermədi. Qısa müddətdə 16 mindən çox yerli əhalinin öldürüldüyü, 5 minə yaxın erməni əsgərinin və yaraqlısının məhv edildiyi əsl müharibə baş verdi.

Kommunizm ideyalarının arxasında gizlənən Stepan Şaumyan dinc əhalinin kütləvi şəkildə məhv edilməsini təşkil edirdi. Bölgədə hakimiyyət bolşevik Rusiyasının dəstəyi ilə onun əlində cəmləşmişdi. 1917-ci il Fevral inqilabından sonra Şaumyan Bakı Sovetinin sədri, dekabrda isə Qafqaz işləri üzrə fövqəladə komissar təyin edildi. Apreldən - Bakı Xalq Komissarları Sovetinin (XNK) sədri və Xarici İşlər Komissarı. Yəni, Şaumyan Leninin və Sovet Rusiyasının bütün Qafqazda, o cümlədən o vaxt rus qoşunları tərəfindən işğal olunmuş türk torpaqlarında nümayəndəsi idi. S.Şaumyan yaranmış vəziyyətdən məharətlə istifadə etdi: çar Rusiyasının süqutu, Qafqazda anarxiya və Birinci Dünya Müharibəsinin başa çatması.

Müharibənin sonunda Şaumyan rus və erməni hərbi birləşmələrinin Türkiyə və Balkan cəbhələrindən çıxarılmasının təmin edilməsinə cavabdeh kimi on minlərlə ağır silahlanmış ermənini Bakı, Gəncə, İrəvan və digər şəhərlərə göndərdi. Azərbaycan torpaqlarında hərəkət edən, yaxşı silahlanmış və təlim keçmiş erməni dəstələri əsl terror və azərbaycanlı, türk və müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi qırğın törətdilər. Təxmini hesablamalara görə, yalnız 1918-1919-cu illərdə. Şimali və Cənubi Azərbaycanda 500 minə yaxın dinc sakin erməni millətçilərinin əli ilə həlak olub. Yəni erməni millətçilərinin rəhbərləri Birinci Dünya Müharibəsi zamanı yaranmış xaosdan istifadə edərək “Böyük Ermənistan” yaratmaq planlarını pərdə altında həyata keçirdilər. Bunu Bakıda və digər şəhərlərdə Şaumyanla paralel olaraq Ararat Respublikasının daşnak rəhbərliyinin Zəngəzurda, İrəvan quberniyasında və Cənubi Azərbaycanın rayonlarında dinc azərbaycanlı əhalinin kütləvi şəkildə məhv edilməsi faktı təsdiq edir.

Məhz mart qırğınının əsas təşkilatçısı və “ssenari müəllifi” S.Şaumyan olub, o zaman müsəlmanların soyqırımını saxtalaşdırmağa ilk dəfə cəhd edib, bunu “vətəndaş müharibəsi” adlandırıb və öldürülənlərin sayını azaldıb. Aprelin 13-də Moskvaya göndərilən məruzəsində o yazırdı: “Üç gün ərzində 30-31 mart və aprelin 1-də Bakıda şiddətli döyüşlər getdi. Bir tərəfdən Sovet Qırmızı Qvardiyası, bizim təşkil etdiyimiz Qırmızı Ordu, Qırmızı Donanma və erməni milli birləşmələri, digər tərəfdən müsəlman “Vəhşi diviziyası” və silahlı müsəlman quldur dəstələri... Müsavat Partiyasının rəhbərliyi ilə... Aviasiya məktəbinin hidroplanları da bizə kömək edirdi. Döyüşlərdə biz parlaq nəticələr əldə etmişik. Düşmən tamamilə məğlub oldu... Hər iki tərəfdən ölənlərin sayı üç min nəfəri keçir. Bakıda qalib gəlsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan olunacaqdı...”

Yəni, Şaumyanın başçılıq etdiyi daşnaklar sovet hökumətinə, Leninə arxalanaraq donanmadan, aviasiyadan, artilleriyadan, seçilmiş, yaxşı silahlanmış erməni birləşmələrindən istifadə edərək Bakının və digər şəhərlərin əhalisini həyasızcasına məhv etdilər. Azərbaycanda qan izi 1918-ci ilin martında qırmızı qvardiya terrorçularının rəhbərləri Ovçiyan, Qalstyan, Artak, Akopov, Manuçarov, erməni “komandirləri” T.Əmiryan, S.Lalayev, Amazasp tərəfindən qoyulmuşdur. Bu siyahını davam etdirmək olar.

Bakı menşeviklərinin “Naş Qolos” qəzeti mart faciəsindən sonra şəhərin vəziyyətini təsvir edərək yazırdı: “Hər yerdə meyitlər var – keyimiş, şikəst olmuş, yanmış meyitlər, bəzi yerlərdə – yığın-yığın, bəzi yerlərdə – bir-bir meyitlər, kişilər, qadınlar və uşaqlar... Təzəpir məscidinin yaxınlığında dəhşətli mənzərə var”.

Erməni tarixçisi Lalayan isə həmin illərin qanlı hadisələri haqqında belə yazır: “...1918-1920-ci illərdə Ermənistanda 60 minə yaxın azərbaycanlının qanı töküldü. Təkcə Zəngəzur qəzasında 3257 kişi, 2226 uşaq, 1060 kişi, 794 qadın, 475 uşaq öldürüldü... 1918-ci il martın 30-da Qubada 3000 azərbaycanlı qətlə yetirildi”. Bununla belə, ölənlərin sayı Lalayan və digər tədqiqatçıların təqdim etdiyi rəqəmləri xeyli üstələyib. 1918-ci ildə ADR rəhbərliyi hakimiyyətə gəldikdən sonra yaradılmış Fövqəladə İstintaq Komissiyası tərəfindən 36 cilddə Azərbaycanın dinc əhalisinin kütləvi şəkildə məhv edilməsi ilə bağlı çoxlu sayda faktlar toplanmışdır. Məhz ADR-in yaradılması və daha sonra paytaxt Bakının erməni-bolşevik hakimiyyətlərindən təmizlənməsi zəfərlə başa çatan Azərbaycan şəhərlərinin azad edilməsi Azərbaycanın düşmənlərinin ölkəni parçalamaq planlarını dayandırmağa və bir sıra dövlətlərin yaradılmasına imkan verdi.

Oxşar planlar yenə 20-ci əsrin sonlarında - 1980-1990-cı illərdə, SSRİ-nin dağılması fonunda erməni millətçiləri növbəti erməni dövləti yaratmaq üçün Azərbaycan xalqını yenidən terrora və məhv etməyə başladılar. Azərbaycan torpaqlarında 25 mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirilib, 1 milyondan çox insan qaçqın və məcburi köçkünə çevrilib. Erməni silahlıları Qaradağlı, Xocalı və digər yaşayış məntəqələrinin dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı soyqırım törədiblər.

Tarix vaxtaşırı təkrarlanır ki, Azərbaycan xalqı bunu həmişə xatırlamalıdır. Uzun illər əvvəl rus tarixçisi Vasili Klyuçevski əbəs yerə deməyib: “Tarix heç nə öyrətmir, ancaq dərslərindən xəbərsizliyə görə şiddətli cəza verir”.