"Azərbaycan və İran hərbi münaqişəyə yaxınlaşır"

"Silk Road Briefing": "Bu yaxınlarda Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə qarşı törədilmiş və səfirlik əməkdaşlarının həlak olması ilə nəticələnən terror aktı iki xalqı müharibəyə daha da yaxınlaşdırıb. Belə bir hadisə Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinə (INSTC) ziyan vuracaq və Xəzər dənizi marşrutlarını Azərbaycanın Bakı Limanından İranın Xəzər limanlarına yolu bağlayacaq ki, bu da Körfəz və Cənubi Asiya ölkələrinin Avropadan mallara çıxışını təmin edir. O, Aİ-nin Asiya ilə ticarətini yalnız Süveyş kanalı variantına sıxışdıracaq və yəqin ki, Qazaxıstan üzərindən Orta Dəhlizə çıxışı məhdudlaşdıracaq.

İki ölkə arasındakı gərginlik çoxsaylı komponentlərlə birlikdə toplanır. Bunlardan biri də İranın şimal-qərbində yaşayan, ölkədə təxminən 25-35 milyon etnik azərbaycanlı olan azərbaycanlı azlıqlarla bağlıdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci ilin dekabrında bildirib ki, İran azərbaycanlıları millətimizin bir hissəsidir.

Digər mühüm məsələ Azərbaycanın xarici siyasət əlaqələridir. Bakı İranın əsas düşməni olan İsraillə sıx əməkdaşlıq edir. 2022-ci ilin cəmi 10 ayında Azərbaycan və İsrail arasında ticarət dövriyyəsi 1,2 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Bakı İsraili neft və emal məhsulları ilə təmin edir, yüksək texnologiyalı silahlar – ikili təyinatlı elektronika, hücum və kəşfiyyat pilotsuz təyyarələri, naviqasiya və optika sistemləri, dəqiq idarə olunan döyüş sursatları alır. Bu yaxınlarda iki ölkə qarşılıqlı ticarət nümayəndəliklərinin açılması ilə bu əlaqələri rəsmiləşdirdi. Azərbaycan hökuməti də Təl-Əvivdə səfirlik açdığını elan edib.

İranda İsrailin fəaliyyətinə düşmənçiliklə yanaşılır. Azərbaycan İranla qurudan və Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir və İran bu dənizi İsrail xüsusi əməliyyat qüvvələrinin İrana hücum etmək üçün tramplin kimi istifadə etməsi üçün potensial dəhliz hesab edir. Nəzəri olaraq, İsrail Azərbaycan ərazisindən pilotsuz təyyarə operatorlarını yerləşdirmək, döyüş təyyarələrinə yanacaq doldurmaq və təxribat qrupları üçün baza kimi istifadə etmək üçün istifadə edə bilər. Zəifləmiş İran potensial olaraq Azərbaycana İranın iki vilayətinə – Qərbi və Şərqi Azərbaycana və potensial olaraq Ərdəbilə iddialı olmağa imkan verə bilər. 

Digər mübahisəli məsələ Zəngəzur dəhlizi layihəsidir. Azərbaycan Naxçıvan anklavına birbaşa yol çəkmək və bu yolu Türkiyəyə qədər uzatmaq istəyir. Marşrut Ermənistanın Sünik (Zəngzur-red.) rayonundan keçəcəkdi. Layihənin həyata keçirilməsi İranı Ermənistandan kəsə bilər və buna görə də Tehranın Avropa ölkələri ilə ticarətinə mane ola bilər.

Bundan əlavə, dəhlizin tikintisi Türkiyənin regionda daha da möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq. İranın Avropa ölkələri ilə sərfəli azad ticarət sazişi var və bu layihə potensial olaraq artan ticarət həcminə mane ola bilər.

2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycan və Ermənistan sərhədində genişmiqyaslı toqquşmalar baş verəndən sonra İranın narahatlığı daha da artıb. Bakı problemi güc yolu ilə həll etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirib. Tehran həmin vaxt sərhəd dəyişikliyinə dözməyəcəyini bildirmişdi. Sünik rayonunun (Zəngəzur-red.) inzibati mərkəzi Qafan şəhərində İran konsulluğunun açılması Ermənistanın dəstəyinin əyani sübutu idi. Buna cavab olaraq Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi İran azərbaycanlılarının paytaxtı sayılan Təbriz şəhərində öz konsulluğunun açılacağını vəd edib.

Bundan sonra İran və Azərbaycan əzələ nümayişinə başladı. Ötən ilin oktyabr-noyabr aylarında Bakı və Tehran sərhədyanı bölgələrdə ordu təlimləri keçirib və sərt bəyanatlar verib. İranlı deputat Məhəmməd Səfai bu addımların bütün "bədxah"lara mesaj olduğunu açıqlayıb. Onun sözlərinə görə, İslam Respublikasına qarşı istənilən addım “düşmənlərə baha başa gələcək”. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev deyib ki, Bakı qorxmadığını göstərmək üçün təlimlərə başlamaq məcburiyyətində qalıb. “Biz öz həyat tərzimizi, Azərbaycanın və azərbaycanlıların, o cümlədən İranda yaşayan azərbaycanlıların dünyəvi inkişaf vektorunu qorumaq üçün əlimizdən gələni edəcəyik” deyib. Bu, Rusiyanın Şərqi Ukraynada yaşayan etnik ruslarla bağlı mövqeyini əks etdirir.

Sonra nə olacaq?

Müxtəlif regional ekspertlər İran-Azərbaycan münasibətlərinin perspektivlərini fərqli qiymətləndirmişdilər. “İzvestiya”ya müsahibə verən MDB Ölkələri İnstitutunun Qafqaz şöbəsinin müdiri Vladimir Novikov deyir ki, Bakı getdikcə fəallaşır. “2020-ci ildə Ermənistanı məğlub etdiyi İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan öz gücünü hiss etdi. İndi aktiv hərəkət edir. Türkiyənin dəstəyini alır və getdikcə öz hüquq və iddialarını müdafiə edir. Tehran öz azərbaycanlılarının taleyindən də narahatdır: Azərbaycan nə qədər güclü olarsa, Türkiyə ilə əlaqələri nə qədər sıx olarsa, İran daxilində separatizm təhlükəsi də bir o qədər yüksək olar”.

Novikov hesab edir ki, iki ölkə arasında münasibətlər bundan sonra da pisləşəcək: “Ola bilsin ki, Bakı ilə Tehran arasında bütün təmaslar pozulacaq. Mən hərbi eskalasiyanı istisna etmirəm. Bir variant kimi – Naxçıvan bölgəsində İran-Azərbaycan sərhədində toqquşma”.

Yaxın və Orta Şərq Ölkələrinin Tədqiqi Mərkəzinin tədqiqatçısı Vladimir Sajin deyir ki, İran güclü etiraz dalğası ilə zəifləyib. “Yəqin ki, Bakı və Ankarada hesab edirlər ki, Tehran Cənubi Qafqazda öz iradəsini diktə etmək iqtidarında deyil. Bunun birbaşa hərbi toqquşmaya gələcəyini düşünmürəm. Lakin ideoloji və təbliğat müharibələri getdikcə daha kəskin formalar alacaq”.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun direktor müavini Aleksandr Skakov deyir ki, ikitərəfli münasibətlərin perspektivləri regionda və dünyada ümumi vəziyyətdən asılıdır. “Biz İranın üzərində buludların yığıldığını görürük. Ölkədəki etirazların kənardan təhrik edildiyinə dair sübutlar var; yanvarın sonunda İrana pilotsuz təyyarələr zərbələri endirilib. Tehran İsrailin Azərbaycan ərazisindən bu işə qarışdığından şübhələnir. Vəziyyətin daha da gərginləşməsini istisna etmək olmaz. Əgər belə olarsa, o zaman Azərbaycan geniş beynəlxalq antiiran koalisiyasına qoşula bilər. Mən Bakı ilə Tehran arasında təkbətək toqquşmaların olacağını proqnozlaşdırmıram. Amma hər iki ölkənin özünü qorumaq üçün güclü instinktləri var”.

Birləşmiş Ştatlar İranın Azərbaycanla münaqişədə uduzmasını görməkdə maraqlı olacaq və rejimin dəyişməsini dəstəkləyəcək. İranın nəticədə ərazisini itirməsi, çətin ki, Birləşmiş Ştatları çox narahat etsin. Qısa müddətli, Şərqi Avropa ticarətində əhəmiyyətli pozuntular olacaq, nəticədə bütün bazarlarda qiymətlər yüksələcək. Daha uzun müddətə, Tehranda rejim dəyişikliyi həyata keçirilərsə, Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi Qərbin təsiri altına düşəcək. Bunun Rusiya ticarətinə necə təsir edəcəyi gələcək İran hökumətinin tərkibindən, sanksiyalarla bağlı mövqeyindən və Rusiya ilə münasibətlərin arzuolunanlığından asılı olacaq".