"Hayat Təhrir əş-Şam"ın (HTŞ) lideri Culani kimdir?

Bunlar, ABŞ-ın başına 10 milyon dollar mükafat təyin etdiyi və bir çox kəşfiyyat təşkilatlarının addım-addım axtardığı, uzun müddət sonra Suriyada müxtəlif şəhərləri ələ keçirmək, Suriyada inqilab uğrunda döyüşmək kimi fəaliyyətləri ilə ad qazanan Əbu Məhəmməd əl-Culaninin sözləridir. Onun əsl adı Əhməd Hüseyn əl-Şəradır.

2013-cü ildə ilk televiziya müsahibəsində Culani kameraya arxası ilə dayanmış, başının və üzünün görünən hissəsini qara şalla örtmüşdü. 2016-cı ilə qədər üzü görünməyən Culani, xarici media ilə verdiyi müsahibələrdə açıq şəkildə görünməyə başladı.

2021-ci ildə Müstəqil Türk-ə verdiyi müsahibədə Culani bu dəyişikliyin səbəbini belə izah etmişdi:

“Suriyadakı inqilab bir çox mərhələdən keçdi. İlk dövrdə üzümü göstərmək müəyyən problemlərə səbəb ola bilərdi. Amma Suriyadakı inqilab öz xarakterini tapandan sonra üzümü açdım. Müsahibələr vermək mənim borcumdur. Suriyada baş verənləri izah etməliyəm. Biz ölkənin əsas elementlərindən biriyik, lakin dövrlərə uyğun davranışlar etmişik”.

Culani müsahibələrdə kostyum geyinir, ziyarətlər zamanı idman üslubunda geyimlərə üstünlük verir və “müasir” bir imic təqdim etməyə çalışırdı.

2024-cü ilin dekabrında CNN-ə verdiyi müsahibəsində Culani Suriya inqilabının bayrağını təqdim etdi. Al-Nusra Cəbhəsi tərəfindən "ateist simvol" kimi rədd edilən bu bayrağı Culani bu dəfə açıq nümayiş etdirdi. Eyni zamanda, Cümə axşamı günü etdiyi açıqlamada Culani ləqəbindən imtina etdiyini və əsl adı olan Əhməd əl-Şəranı istifadə etməyə başladığını elan etdi.

Bu addımlar Suriya münaqişəsinin yeni bir mərhələyə keçdiyinə işarə edir.

Culani artıq yox idi və onun yerinə Komandan Əhməd əl-Şəra gəlmişdi.

Suriyada vətəndaş müharibəsi başlayandan bəri ölkədəki vəziyyəti və təşkilatları izləməyə çalışıram. Ərazidə gördüklərim tez-tez yayılan stereotiplərdən fərqlənir, lakin bunları izah etmək asan deyil.

Bunun ən böyük əks-sədaları “Aqressiyanın qarşısının alınması” və “Azadlıq şəfəqi” əməliyyatları oldu. Bu əməliyyatlarla Suriya müxalifətinin sürətli irəliləməsi gözləri yenidən Suriyaya, Suriya Milli Ordusuna (SMO), HTS-ə və Culaninin üzərinə yönəltdi. Əslində, Culani haqqında çox şey yazılmamışdı, hətta öz izahları mövcud olsa da, doğulduğu yer və doğum tarixi kimi məlumatlar fərqli şəkildə qeyd edilmişdi.

Bu səbəbdən, Culaninin portretini onun qeydləri, müsahibələri və haqqındakı mənbələrə əsasən yazmağa qərar verdim. Ərazidəki mənbələrim bu portreti daha əvvəl yazmalı olduğumu desə də, “zamanı gələndə yazacağıq” cavabını vermişdim. O vaxt isə indi yetişmişdir.

Culanini tanımaq üçün ilk növbədə onun böyüdüyü mühitə baxmaq lazımdır. Onunla birgə olanların izahları və verdiyi müsahibələr bu baxımdan bizə yol göstərə bilər.

Culaninin ailəsi İsrailin işğalı altında olan Holan təpələrindən gəlir. Onun babası 1967-ci ildə İsrailin bu bölgəyə daxil olmasından sonra Holandan köç etmişdi. Culani isə 1982-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanının Riyad şəhərində anadan olmuş və 7 yaşında ailəsi ilə birlikdə Suriyaya qayıtmışdır.

Culani ailəsinin, xüsusən də atasının ona böyük təsir göstərdiyini vurğulayırdı. Atası ərəb millətçisi idi, lakin Culani öz həyat tərzində İslam hərəkatını üstün tutduğunu deyirdi. Culani öz sözləri ilə bunları ifadə edirdi:

“Mənim atam daha çox ərəb millətçiliyinə fokuslanmışdı, mən isə İslam hərəkatına. Fikir ayrılıqlarımız olsa da, onun təsiri danılmaz idi. Fələstinə olan sevgi və fələstinliləri müdafiə etmə arzusu evimizin əsas sütunlarından idi.”

Amma ərəb millətçisi bir ailədən gələn Culani necə “islamçı” oldu?

Culani 2000-ci ildə Fələstində başlayan İkinci İntifadanın onun dünyagörüşünü dəyişdiyini qeyd edir. O, bu dövrü belə təsvir edir:

“18-19 yaşım var idi və düşünməyə başladım: işğalçılar və zülm edənlər tərəfindən sıxışdırılan bir milləti necə müdafiə edə bilərəm? Bu, həmin yaşlarda tamamilə təbii, spontan bir fikir idi”.

Culani daha sonra bir ruhani tərəfindən istiqamətləndirildiyini və İslamın həqiqətlərini öyrənməyə başladığını deyir. Bu araşdırmaları nəticəsində həyatın mənasının yalnız dünyəvi amillərdə olmadığını anladığını qeyd edir.

Culani İraqda

Suriya inqilabına qoşulmazdan əvvəl Culani İraqa səyahət edir. O, 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi zamanı Bağdada gedir, bir müddət sonra Mosula keçir və burada Əbu Qreyb həbsxanasına yerləşdirilir. Daha sonra Bucca həbsxanasına və oradan da Bağdad hava limanındakı Cropper həbsxanasına köçürülür.

2008-ci ildə həbsdən azad edilən Culani "Əl-Qaidə" sıralarına qoşularaq ABŞ qüvvələrinə qarşı döyüşməyə başlayır. O, bu dövrdə "Əl-Qaidə" lideri Əbu Musab əl-Zərqaviyə tabe olurdu, lakin heç vaxt onunla birbaşa görüşməmişdi.

Suriya inqilabında iştirak

Culani 2011-ci ildə Suriya inqilabının başlanğıcında Suriyaya geri dönərək, "əl-Nusra Cəbhəsi"ni yaradır. 2012-ci ildə rəsmi olaraq yaradılan bu təşkilat, sonradan "Hayat Təhrir əş-Şam" (HTS) adını alır.

Culani 2014-cü ildə İŞİD-dən ayrılaraq öz təşkilatını daha çox yerli dəstək qazanmağa yönəldir. O, ABŞ və Avropaya qarşı xaricdən hücum siyasətini rədd etdiyini, məqsədlərinin yalnız Suriya inqilabını qorumaq olduğunu dəfələrlə vurğulamışdır.

Yeni dövr və dəyişikliklər

HTS lideri Culani keçmişdəki səhvləri qəbul etsə də, təşkilatın ideoloji dəyişikliklərindən danışır və bu dəyişikliklərin inqilabın uğuruna xidmət etdiyini qeyd edir. O, Suriya inqilabını "xalq inqilabı" adlandırır və onun əsas hədəfinin Suriya rejiminin devrilməsi olduğunu bildirir.

Culani və təşkilatının bu yeni dövrdə nə qədər uğurlu olacağı, skeptik qüvvələrin onları qəbul edib-etməyəcəyi isə gələcəyin göstərəcəyi suallardır.

HTS-in qurulması

2016-cı ilin 28 iyulunda "Əl-Nusra Cəbhəsi"nin liderliyi təşkilatın "Əl-Qaidə" ilə əlaqəsinin kəsildiyini və "Cəbhət Fəth əş-Şam"ın (JFS) yaradıldığını elan etdi. Bu qərar ABŞ və Rusiyanın "Əl-Qaidə"ni terror təşkilatı kimi tanıması və onunla əlaqəli qruplara qarşı hücumlarını artırması nəticəsində qəbul edildi. Məqsəd, digər müxalif qruplarla birləşmək və Suriyadakı inqilaba daha təsirli dəstək vermək idi.

Culani bu addımı belə izah edir:

“İŞİD-dən sonra Suriyanın inqilab və xalq maraqları üçün "Əl-Qaidə"dən ayrılmaq lazım olduğunu anladıq. Biz bunu kimsənin təzyiqi və ya tələbi ilə deyil, öz təşəbbüsümüzlə etdik. Bu, inqilabın və xalqın mənafeyi naminə fərdi və şəxsi bir təşəbbüs idi.”

2017-ci ilin 28 yanvarında, rejim qüvvələrinin Hələbi ələ keçirməsindən və Türkiyə ilə Rusiyanın təşəbbüsü ilə Astana danışıqlarının başlanmasından sonra, müxalifət qüvvələri arasında parçalanmalar baş verdi. Bu prosesin nəticəsində Culani "Cəbhət Fəth əş-Şam"ı ləğv edib, "Nurettin Zənki Hərəkatı" və bir neçə digər qrupla birlikdə "Hayat Təhrir əş-Şam"ı (HTS) qurdu.

HTS-in Idlibdə güclənməsi

2017-ci ilin iyulunda HTS əsas rəqibi olan "Əhrar əş-Şam" hərəkatına qarşı hərbi əməliyyat keçirdi və İdlibin əsas keçid məntəqələrini ələ keçirdi. Nəticədə İdlibin mərkəzi tamamilə HTS-in nəzarətinə keçdi. Bu, İdlibin beynəlxalq əlaqələrə açılan yeganə qapısını təşkil edirdi.

HTS-in bu güclənməsi ABŞ və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən diqqətlə izlənildi. 2017-ci ilin mayında ABŞ Dövlət Departamenti Culaninin yerinin müəyyən edilməsi üçün 10 milyon dollar mükafat elan etdi və onu "xüsusi qlobal terrorçu" kimi təsnif etdi.

Culani bu yeni dövrdə daha çox beynəlxalq medianın qarşısına çıxmağa başladı və təşkilatın fəaliyyətlərini izah etməyə çalışdı. O, 2021-ci ildə PBS ilə müsahibəsində deyirdi: “Biz Suriyanın inqilabının mühüm bir hissəsini təmsil edirik və inqilabın həqiqi obrazını dünyaya çatdırmaq üçün missiyamız var. Bu inqilab zalım bir rejimə qarşı başlayıb və onun mahiyyəti düzgün başa düşülməlidir”.

Dəyişikliklər və yeni imic

Culani və HTS son illərdə “modernləşmə” siyasətinə yönəldi. Onun İdlibdə universitetlərdə qadın tələbələrin üstünlük təşkil etməsi, xəstəxanaların fəaliyyət göstərməsi və məhkəmə sisteminin qurulması ilə bağlı açıqlamaları bu imicin tərkib hissəsi kimi təqdim olunur.

Culani deyir:

“Biz İslamın əsl mənasını – ədaləti yaymağa, tərəqqiyə və qadınların təhsili də daxil olmaqla hüquqlarını qorumağa yönəlmiş İslamı göstərməyə çalışırıq. Azad edilmiş ərazilərdə universitetlər, məktəblər, xəstəxanalar fəaliyyət göstərir və iqtisadi sistem qurulur. Lakin mən İdlibdə vəziyyətin ideal olduğunu iddia etmirəm”.

O, İdlibdəki münaqişələri "xalq inqilabı" kimi xarakterizə edir və münaqişənin əsas səbəbinin rejimin özü olduğunu vurğulayır:

“Bu böyük fəlakətin səbəbi rejimin varlığıdır. Rejim devrilməyincə bu əzab bitməyəcək.”

Culani və beynəlxalq münasibətlər

HTS lideri Culani son müsahibələrində ABŞ və Avropa ilə düşmənçilik siyasətini rədd etdiyini və Suriyanın inqilabının xarici hücumlarla əlaqələndirilməməli olduğunu bildirib. CNN-ə verdiyi müsahibədə o, bunları deyib:

“Bizim siyasətimiz Suriyadan xarici əməliyyatlar həyata keçirmək deyil. Suriyadakı inqilab xalq inqilabıdır və heç bir təhlükə yaratmır”.

O, həmçinin İran və Rusiyanın Suriyadakı maraqlarını tənqid edib və onların "işğalçı" siyasətlərini qeyd edib:

“İran tarixi maraqları, Rusiya isə Aralıq dənizinə çıxış əldə etmək istəyi ilə buradadır. Bu ölkələr Suriyanın resurslarını istismar edir”.

Son dönəm: HTS-in gələcəyi

Culani və HTS-in gələcəyi barədə suallar cavabsız qalır. İdlibdəki humanitar vəziyyət və təşkilatın dəyişikliklərə nə dərəcədə sadiq qalacağı beynəlxalq ictimaiyyət üçün əsas narahatlıqdır. Eyni zamanda, Culaninin keçmişi və hazırkı mövqeyi onun və təşkilatının gələcəkdə beynəlxalq arenada necə qəbul ediləcəyini müəyyən edəcək.

Onun dediyi kimi:

“Bu inqilab tək başına başladı, tək başına davam edəcək və Allahın izni ilə tək başına qalib gələcək.”

Suallar və mübahisələr

HTS-in və Culani rəhbərliyinin keçmiş fəaliyyəti ilə bağlı bir çox sual qalmaqdadır. Culani xüsusilə İŞİD-lə əlaqələrin kəsilməsindən sonra özünü və təşkilatını fərqli bir yerdə görməyə çalışır. O, terrorçu kimi təsvir edilməsinə etiraz edir və təşkilatının daha geniş bir məqsədə xidmət etdiyini vurğulayır:

“HTS yalnız bir hərbi təşkilat deyil. Bu gün biz quruculuq işləri ilə məşğuluq, insanlara xidmət etmək, onların təhlükəsizliyini təmin etmək və onların ehtiyaclarını qarşılamaq üçün çalışırıq. Hər hansı bir hərbi əməliyyat yalnız xalqın təhlükəsizliyini qorumaq məqsədilə həyata keçirilir”.

Terrorçu kimi təsnifat və beynəlxalq münasibətlər

ABŞ və digər beynəlxalq güclər tərəfindən HTS-in terror təşkilatı kimi təsnifatı Culani və təşkilat üçün böyük problemlər yaradıb. ABŞ Dövlət Departamenti Culani ilə bağlı çıxarışında qeyd edib ki, onun fəaliyyətləri regionda sabitliyə təhlükə yaradır və Suriya inqilabını radikallaşdırır. Buna baxmayaraq, Culani və HTS, xüsusən də 2021-ci ildən sonra bu təsnifata qarşı çıxaraq daha mülayim mövqe sərgiləməyə çalışır.

Culani son müsahibələrində bu məsələyə toxunaraq bildirib:

“Bizim siyasətimiz Qərbə və ya başqa dövlətlərə düşmənçilik etməyə əsaslanmır. Biz Suriyada baş verənləri dünyaya izah etməyə çalışırıq. Bu bölgədə xalqın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün fəaliyyət göstəririk və xalqın mənafeyini qorumaq əsas prioritetimizdir”.

İntihar hücumları və mübahisəli taktikalardan istifadəyə münasibət

Culani təşkilatın keçmişdə hərbi əməliyyatlarda intihar hücumlarından istifadə etdiyini təsdiqləyir. Bununla belə, o, bu taktikanın yalnız hərbi hədəflərə qarşı istifadə edildiyini və mülki vətəndaşlara ziyan vurmaq niyyətində olmadığını vurğulayır:

“Biz bu taktikadan yalnız rejim qüvvələrinə və onların dəstəkləyicilərinə qarşı istifadə etmişik. Bu, düşməni dayandırmaq və günahsız insanları qorumaq üçün son çarə idi. Əgər daha güclü hərbi resurslarımız olsaydı, belə üsullara ehtiyac qalmazdı”.

Mühacir döyüşçülərə münasibət

HTS-in tərkibində əcnəbi döyüşçülərin olması təşkilatın fəaliyyətləri ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə narahatlıq doğurur. Culani bu döyüşçüləri “mühacir qardaşlar” adlandıraraq onların Suriyada əsaslı bir yer tutduğunu qeyd edir:

“Bizim mühacir qardaşlarımız Suriyaya yardım etmək üçün gəldilər. Onlar xalqın bir hissəsinə çevriliblər və xalqla qaynayıb-qarışıblar. Biz onları heç vaxt tərk etməyəcəyik, çünki onlar da Suriyanın bir hissəsidir”.

HTS-in gələcək perspektivləri

HTS-in gələcəkdə nə dərəcədə dəyişəcəyini və beynəlxalq ictimaiyyətin ona necə yanaşacağını zaman göstərəcək. Culani təşkilatının inqilabın əsas sütunlarından biri olduğunu iddia edir və rejimin devrilməsini ən böyük məqsəd kimi görür. Bununla belə, keçmiş fəaliyyətlər və bəzi taktikalara görə HTS-in qəbul olunması məsələsi hələ də mübahisəlidir.

Culani öz sözlərində bu sualların cavabını gələcəkdə fəaliyyətləri ilə verməyə çalışacaqlarını bildirir:

“Biz Suriyanın azadlığı uğrunda mübarizə aparırıq və bu yolda çox şey itirmişik. Hər bir addımda daha ədalətli, daha sabit bir cəmiyyət qurmaq üçün çalışırıq".

Son nəticə

HTS-in və Culani rəhbərliyinin keçmişdən bu günə qədər keçdiyi yol mürəkkəbdir. Təşkilatın radikal keçmişi ilə daha mülayim imic yaratmaq səyləri arasında tarazlıq axtarışları davam edir. Eyni zamanda, beynəlxalq ictimaiyyətin HTS-ə münasibəti təşkilatın gələcək perspektivlərini müəyyən edəcək əsas amillərdən biri olacaq.

Qarşıdakı sual isə budur: HTS və Culani inqilabın məqsədlərinə çatmaq üçün keçmişdəki kölgələrdən tamamilə uzaqlaşa biləcəkmi? Bu sualın cavabı, Suriyada davam edən münaqişənin gələcəyini formalaşdırmaqda mühüm rol oynayacaq.

HTS-in mövqeyi və gələcəyi

HTS lideri Culani təşkilatın bugünkü mövqeyini və gələcək planlarını açıqlayarkən vurğulayır ki, onlar yalnız Suriyanın inqilab məqsədlərinə xidmət edir və beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmaq üçün dəyişikliklər həyata keçirirlər. Bu dəyişikliklər həm ideoloji, həm də təşkilati səviyyədə özünü göstərir.

Culani: “İnqilab yalnız xalqın azadlığına xidmət etməlidir”

Culani müsahibələrində dəfələrlə qeyd edir ki, Suriyanın gələcəyi yalnız xalqın iradəsi ilə müəyyən olunmalıdır. O, HTS-in Suriyanın müvəqqəti idarəçiliyini təmin edən bir qüvvə olduğunu vurğulayır:

“Biz Suriyanın azad edilmiş ərazilərində müvəqqəti bir idarəetmə modeli təqdim edirik. Məqsədimiz bu ərazilərdə sabitlik yaratmaq, təhsil, səhiyyə və iqtisadi inkişaf kimi sahələrdə xalqın ehtiyaclarını qarşılamaqdır. Bununla yanaşı, rejimin azad edilmiş ərazilərə təzyiq göstərməsinin qarşısını almaq üçün hərbi fəaliyyətlərimizi davam etdiririk”.

Beynəlxalq tanınma və qlobal ittihamlar

HTS beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən terror təşkilatı kimi tanındığından, Culani bu mövqeyin dəyişdirilməsi üçün ardıcıl səylər göstərir. O, təşkilatın radikallıqdan uzaqlaşdığını və daha geniş bir xalq hərəkatı olduğunu göstərməyə çalışır. Buna baxmayaraq, ABŞ, Avropa İttifaqı və BMT HTS-i təhlükə hesab edir.

Culani beynəlxalq medianın HTS haqqında yaratdığı mənfi obrazı aradan qaldırmağa çalışaraq deyir:

“Bizi yalnız keçmişlə mühakimə etmək doğru deyil. Bizim bugünkü mövqeyimiz Suriyada sabitlik və ədalət yaratmağa yönəlib. Beynəlxalq ictimaiyyət Suriyada rejimin törətdiyi cinayətləri nəzərə alaraq daha obyektiv mövqe sərgiləməlidir”.

HTS-in daxili dəyişiklikləri

Culani və HTS son illərdə təşkilati dəyişikliklər həyata keçirmişdir. Bu dəyişikliklər, xüsusilə ərazilərdə idarəetmə modellərinin inkişaf etdirilməsi və mülki əhalinin hüquqlarının qorunması istiqamətində olub. Culani bununla bağlı deyir:

“Biz azad edilmiş ərazilərdə məktəblər, xəstəxanalar və digər vacib infrastruktur qurmuşuq. Buradakı təhsil sistemində qadınların iştirakına xüsusi diqqət yetirilir. Bu, gələcək Suriyanın təməlini qoymaq üçün atılmış addımlardır".

HTS-in əsas sualı: Sülh yolu ilə keçid mümkün olacaqmı?

HTS-in gələcəkdə hansı rolu oynayacağı ilə bağlı əsas sual onun rejimlə necə münasibət quracağı və beynəlxalq tanınma üçün hansı addımlar atacağıdır. Culani bu məsələyə belə cavab verir:

“Rejimin devrilməsi olmadan Suriyada həqiqi sabitlik mümkün deyil. Biz inqilabımızı davam etdirəcəyik, lakin xalqın hüquqlarını təmin etmək üçün hər bir beynəlxalq əməkdaşlığa açığıq. Əsas məqsədimiz xalqın öz gələcəyini təyin etməsi üçün azad bir platforma yaratmaqdır”.

Gələcəkdə HTS-in və Culani rəhbərliyinin rolu

HTS-in gələcəyi, onun ideoloji dəyişikliyinin nə dərəcədə səmimi olmasından və beynəlxalq ictimaiyyətin bu dəyişiklikləri qəbul etməsindən asılı olacaq. Culani və HTS rəhbərliyi radikal keçmişindən uzaqlaşmaq və Suriyanın gələcəyində müsbət rol oynamaq istəyində olduğunu ifadə edir. Lakin təşkilatın keçmişdəki fəaliyyətləri və bugünkü mövqeyi arasında yaranan uyğunsuzluqlar bu prosesi çətinləşdirir.

Nəticə

HTS və onun lideri Culani Suriya münaqişəsində həlledici bir qüvvə kimi qalmağa davam edir. Təşkilatın gələcəkdə necə bir mövqe tutacağı və beynəlxalq ictimaiyyətin onu necə qəbul edəcəyi Suriyanın gələcəyinə ciddi təsir göstərəcək. Culani öz məqsədlərini belə yekunlaşdırır:

“Bizim missiyamız xalqı müdafiə etmək, onların təhlükəsizliyini və hüquqlarını qorumaqdır. İnqilabın əsas məqsədi budur, və biz bu yolda davam edəcəyik”.

Bu dəyişikliklər və mövqelər HTS-in yeni dövrdə necə qəbul olunacağı sualını gündəmdə saxlayır. Gələcək isə təşkilatın sözləri ilə əməllərinin uyğun gəlib-gəlməyəcəyini göstərəcək.