ANS Press
ANSTV
ANSÇM
7 dəqiqə
Ənənəvi islami baxışdan fərqli olaraq, ilk insan kimi qəbul edilən Adəm OXU (Quran) mətnində, əslində, ümumiləşmiş insan obrazıdır. Tək insan deyil!
Bu barədə xeyli dəlillər gətirmək olar. Yetər ki, insanın yaradılmasına dair təkcə elə bu ayəyə diqqət yetirəsən: “Biz sizi yaratdıq, sonra şəklə saldıq, sonra da mələklərə söylədik: “Adəmə səcdə qılın”... (7:11). Mələklərin Adəmə səcdəyə dəvət edilməsi, göründüyü kimi, insan çoxluğunun ("siz" müraciətinə diqqət yetirin!) yaradılmasından sonrakı hadisə kimi vurğulanır.
İlk insanların harada yaradılması (Yer kürəsində, yoxsa başqa bir məkanda) məsələsinə gəlincə, buna fərqli yanaşmalar olsa da, məncə, aşkardır ki, OXU mətni onların Yer kürəsində yaradılmadığı fikrini təlqin edir.
Ayələrə diqqət edək:
“…Şeytan büdrətdi, oradan saldı, daldıqları haldan aldı onları. Dedik: “Bəziniz bəzinizə düşmən olaraq enin. Yer üzündə sizdən ötrü bir müddətə qərar tutmaq yeri var, zamanı var, barınmaq imkanı var”. Və Rəbbindən kəlmələr aldı Adəm. Qəbul etdi tövbəsini. Şübhəsiz, tövbələri qəbul edən, rəhim Odur, O! Dedik: “Enin hamılıqla oradan. Məndən bir yönəltmə gələcək sizə. Kimlər Mənim yönəltməmə tabe oldusa, onların nə qorxusu var, nə də üzülər onlar” (2:36-38).
Adəmin əhvalatına dair bu ayələrdə Rəbdən iki dəfə “enin” əmri var.
Birincisi sanki ilk insan cütünə aid “enin” əmridir. Çünki bu əmrdən öncəki cümlənin sonunda “onları” sözü, həqiqətən, mətnin orijinalında ərəbcənin qrammatikasına görə təsniyədədir, yəni iki nəfəri bildirir. Məntiqə görə, ilk baxışda “enin” müraciəti də bu iki nəfərə olmalıdır, amma deyil, insan cəminədir, yəni çoxluğa ünvanlanıb: orijinalda ərəbcə feilin qrammatik tələbinə görə. Bu qrammatik tələbi “bəziniz bəzinizə düşmən olaraq” ifadəsi də gücləndirir. “Bəziniz” orijinalda ikinci şəxsin cəmindədir. Digər yandan, həm də absurd olar Adəmlə Həvvanı bir-birinə düşmən kimi anlayasan.
Ənənəvi şərhlərdə bunu belə qələmə verirlər ki, guya bu cəm məsələsi Adəm-Həvva-iblis üçlüyünə aiddir. Ancaq belədə onların məntiqini aciz qoyan “bəziniz” sözüdür. Ərəbcə “ba’d” sözündən aldığımız “bəzi” eyni tayfaya, dəstəyə mənsubların bir qismini bildirir. “Bəziniz bəzinizə düşmən olaraq” – “sizin bir qisminiz digər bir qisminizə düşmən olaraq” anlaşıldığı üzdədir. Adəmlə Həvvaya müraciət ərəbcənin qrammatik məntiqinə görə “siz ikiniz” olmalıdır, “bəziniz” yox. İblis isə bu “bəzinizə”, ümumiyyətlə, daxil deyil, ayrı substansiyadır.
İkinci “enin” də insan cəminə müraciət olaraq səslənir. Üstəlik də “hamılıqla”. Bu sonuncu ərəbcəni bilməyənlər üçün dediyimi bir növ qüvvətləndirir. Sözün orijinalı /cəmi:’an/-dır, cəm olaraq anlamında.
Bir məqamı da qeyd edim. "Həvva" ümumən OXU-da sadəcə yoxdur, bu ad OXU-da keçmir. Niyə? Niyəsi aydındır, çünki Adəm ümumiləşmiş insan obrazıdır, çünki “Adəm” sözü ad da deyil, sadəcə bəşəri bildirir, sosial varlıq olan insan!
Adəm ilk peyğəmbər də deyil (əvvəllər mən ənənəvi təfsirlərin, “Adəm-Xatəm”, yəni ilk peyğəmbər-son peyğəmbəri bildirən bu qafiyəli ifadənin təsiri altında başqa cür düşünürdüm)! OXU-da bu ada aid peyğəmbərlik fəaliyyəti vurğulanmır. “Adəm” sözünü peyğəmbərə aid sayanların yeganə çarəsi bu ayəyə müraciət ola bilər: “Tanrı Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini, İmran ailəsini seçmiş də aləmlərdən üstün tutmuş, bir-birindən törəyən nəsillərdilər. Tanrı eşidəyən, biləyən” (3:33). Burada diqqət kəsilməli məqam xüsusi adların icmaları – ilk insan birliklərini, Nuhla qurtuluşa varan icmanı, İbrahimin və İmranın ailələrini bildirməsidir. Burada işlənən “ailə” sözü məlum fikri çatımlı edir. Əslində, həm də OXU oxucusu peyğəmbərləri ilahiləşdirilmə riskindən sığortalansın deyə onların məhz insan, “Adəm oğulları”ndan, övladlarından olduqları, törədikləri vurğulanır. Çünki insanların belə bir zəifliyi var ki, öz sıralarından sıravi birisi necə tanrı elçisi ola bilər: “Onlara haqq bələdçisi gələndə insanları inanmaqdan sadəcə o saxladı ki, dedilər: “Tanrı bir insanımı elçi göndərmiş?” (17:94).
Peyğəmbərlər haqqında bir ayə var, burada onların Adəm törəmələri olduqları ilə yanaşı, təlqin edilən həm də odur ki, “Adəm” ilk insan birliklərinin ümumi adından başqa şey deyil: “Bunlar o kəslərdəndi ki, Tanrı nemət vermiş onlara peyğəmbərlərdən olaraq. Adəmin, Nuhla birgə gəmidə daşıdıqlarımızın, İbrahimin, İsrailin nəslindəndilər, yönəltdiyimiz, seçdiyimiz kəslərdəndilər” (19:58).
Söz yox ki, “Adəm” ilk yaradılışda kişili-qadınlı insan çoxluğunun ümumiləşmiş obrazıdır.
Bu yanaşma ənənəvi islamın cavab verməkdə aciz qaldığı bir suala rahatlıqla aydınlıq gətirir: əgər müqəddəs Yazı bacı-qardaşın evlənməsini yasaqlayırsa, onda Adəmdən sonra insanların Yer üzündə artımı necə baş vermişdir?
Bu sualı ənənəvi islam, çoxlarının bildiyi kimi, uydurma hədislə cavablandırmağa çalışır. Guya Həvvanın (OXU-da haqqında bəhs edilməyən, adı keçməyən qadının!) bədənində bir-birindən ayrı iki bətni varmış və ayrı-ayrı bətnlərdən çıxan bacı-qardaşların evlənməsi caiz olubmuş. Həddindən artıq külünc, mövhumatı yanaşma!
Gəlirəm başlıqdakı mətləbin üstünə. Çoxluğa müraciətlə “enin” əmrinə! Diqqət çəkir ki, ərəbcədə “hə-bə-ta” köklü “enmək” feili daha çox uçuş vasitələrinin enişinə aid kontekstdə işlədilir.
Ayələrdə insan cəminin Yer kürəsinə enişindən sanki mərhələ-mərhələ bəhs edilir…
İnsanın Yerdə yaradıldığı barədə ənənəvi fikrə OXU-dan dəstək almaq üçün torpaqdan yaradıldığı barədə ayələrə istinad edirlər. İstinad “torpaqdan yaradılıb, torpağa qaytarılacaq və torpaqdan da çıxarılacaq” ifadəli müvafiq ayələrədir.
Həmin ayələrdə ilk insanın, yaxud ilk insanların Yer üzündə yaradıldığı vurğulanmır! Bu bir yana, həm də necə iddia etmək olar, torpaq yalnız Yer kürəsinin materialıdır?! Başqa planetlərdə, hansısa işıq illəri uzaqlığının göy cismində ola bilməzmi?
