Mətbuat günü: İqtisadi kollaps, media ağırlaşdı

22 iyul - Azərbaycan Milli Mətbuat Günü ərəfəsində Dövlət Statistika Komitəsi 2022-ci ildə KİV-in reklamdan gəlirlərini açıqlayıb.

2022-ci ildə reklam xidmətləri və reklam materiallarının satışı üzrə gəlir 138,3 milyon manat (81,3 milyon dollar) təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 44,5% çoxdur. Onsuz da KİV-də reklam yayımından aşağı olan gəlirlər 2022-ci ildə cəmi 8,9% artaraq 16,1 milyon manat təşkil edib. Mediada reklamın əsas hissəsi televiziya və radio şirkətlərinin payına düşüb - 15 milyon manat.

2019-cu ildən  Azərbaycanda dövri mətbuatın reklam gəlirlərinin statistikasına yenidən baxılıb. Bu kateqoriyaya müxtəlif bildirişlər, çap və audiovizual məhsullar üzrə reklamdan gəlirlər daxildir. Bu kateqoriyaların reklam yayımçıları 2022-ci ildə 735,2 min manat əldə ediblər. Bu, ötən ildəkindən təxminən iki dəfə azdır. Qəzet və jurnalların reklam xidmətlərindən nə qədər gəlir əldə etdikləri dəqiqləşdirilmir.

Bu yanaşma KİV-in hər sahəsinin vəziyyətini təhlil etməyə imkan vermir. Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) fəaliyyəti 23 ildən çoxdur ki, stabil ağır vəziyyətdə olan Azərbaycanın media reklam bazarının gerçək vəziyyəti barədə mənzərəni faktiki təhrif edir.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, reklam informasiyasının hazırlanmasından 8 milyon manat (+5,8%), onun yerləşdirilməsindən - 47,9 milyon manat (+ 50,9%), yayımlanmasından - 56,5 milyon manat (+ 76,8%) əldə edilib. Xarici reklamların yerləşdirilməsinə 30 milyon manata yaxın  xərclənib ki, bu da 2021-ci ildə olduğundan üç dəfə çoxdur.

ÜDM-də media reklamının rekord aşağı payı

2022-ci ildə Azərbaycan ÜDM real qiymətlərlə 133,8 milyard manat (75,2 milyard dollar) təşkil edib. ÜDM-də media reklamının payı üç bənd azalaraq 0,012%  (beynəlxalq normada ÜDM-in 1% -i) təşkil edib.

Əsrin əvvəlindən 2015-ci ilədək Azərbaycan media reklamı bazarının həcmi ÜDM-ə nisbətdə stabil olaraq 0,1% civarında olub, baxmayaraq ki, ÜDM-də 10 qatdan çox artım neft gəlirlərinin artması ilə təmin olunub. Sonradan fərq xeyli artıb - bu nisbət 0,015% civarından  çox deyil. Bu nisbət media reklamı bazarına dövlət nəzarətinin olmasına və dövlətin KİV-in iqtisadi azadlığı üçün şərait yaratmaq istəməməsinə mühüm sübutdur.

İdealda yerli media reklamı bazarı 16,1 milyon manat yox, 1,33 milyard manat təşkil etməlidir. Ancaq qeyri-mümkündür. Bu barədə aşağıda.

Media reklamı bazarının deqradasiyasının səbəbləri

Azərbaycanda media reklamı bazarı və ÜDM həcminin beynəlxalq uyğunluq normasına bir sıra səbəblərə görə - həm iqtisadi, həm də siyasi - nail olmaq mümkün deyil.

Birinci, cəmiyyətin informasiya baxımından idarə olunmasında və çaşdırılmasında  maraqlı olan hakimiyyətlər inkişaf etmiş və azad reklam bazarına sahib olmaq sərfəli deyil, çünki bu, ötən yüzilliyin 90-cı illərində olduğu kimi, maliyyədə müstəqilliyin və deməli, KİV-ə yaradıcı münasibətin formalaşmasına gətirib çıxaracaq.

İkinci, enerjidən asılı olan iqtisadiyyat reklamın inkişafını beynəlxalq standartlara qədər stimullaşdıra bilmir. 2005-ci ildən 2022-ci ilədək ÜDM-də enerji resurslarının payı cəmi 67% -dən 54% -ə qədər azalıb və iqtisadiyyatın neftin asılılığı yüksək qalmağa davam edir. İxrac strukturunda 88% enerji resurslarının payına düşür. 2022-ci ildə Azərbaycanın dövlət büdcəsinin gəlirləri 29,2 milyard manat təşkil edib. 48%-i neft sektoru təşkil edib. Bu, qeyri-neft sektorunda cəmləşən real reklamverənlərin aşağı potensialından xəbər verir. Reklamın əsas təchizatçısı olan kiçik və orta sahibkarlardır (KOS) ÜDM-də 10% tutur. Hökumət 2030-cu ilə qədər iqtisadiyyatın inkişafı proqramını,  KOS-un payının 35%-dək artırılacağını anons edib, ancaq proqram bu günədək qəbul edilməyib.  Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə KOS-un payına 70% -ə qədər, bəzilərində hətta 90% -ə qədər düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın sütunu və reklamın hərəkətverici qüvvəsi  kimi məhz kiçik və orta biznes çıxış edir.

Üçüncü, Azərbaycan avtoritar dövlət kimi, azad iqtisadiyyatın, azad ticarətin və azad rəqabətin inkişafında maraqlı deyil. İqtisadi azadlıq qaçılmaz olaraq şəxsiyyət, söz azadlığına və nəhayət, siyasi azadlığa gətirib çıxaracaq. Təsadüfü deyil ki, Azərbaycanda KİV-in müstəqilliyinin pozulması onun  iqtisadi təməllərinin, iqtisadi yetərliliyinin sarsılması ilə başladı.

Dördüncü, Azərbaycanın  "boz iqtisadiyyatı" potensial reklamverənlərin əksəriyyətini öz bizneslərini mümkün  qədər gizli rejimdə aparmağa məcbur edir ki, fiskal orqanların həddindən artıq diqqətini cəlb etməsin.

Beşinci, yuxarıdakı səbəblərlə əlaqədar ölkədə reklam mədəniyyəti praktiki olaraq məhv edilib. Hətta onlara ehtiyacı olan biznes subyektləri də onun təsir gücü haqda bilmirlər və onu bir yük hesab edirlər.

Altıncı, reklam bazarına nəzarət olunur və idarə edilir. Dövlət kimə və nə qədər reklam pulu verəcəyini özü müəyyən edir. Əsasən, axınlar nəzarətdə olunan KİV-ə yönəlir.

KİV-in maliyyə asılılığı

Biz hökumətyönlü KİV-in leqal maliyyələşdirilmə həcmini bilirik. Ötən il 58 milyon manat civarında olub, bunun 34 milyon və 17 milyon manatı müvafiq olaraq dövlət televiziyası İctimai TV-nin payına düşür.  Lakin hökumətyönlü KİV-in total üstünlüyünü, onların ştatlarını və qeyri-leqal maaşlarını nəzərə alaraq, demək olar ki, söhbət on milyonlarla manat qeyri-leqal dotasiyadan gedir.

2022-ci ildə KİV-in dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsi (manatla AZN)

Qeyd. 2022-ci ilin dövlət büdcəsində Medianın İnkişafı Agentliyinin büdcəsi ayrıca göstərilməyib. O, ümumilikdə 53 milyon manatın ayrıldığı publik hüquqi şəxslər qrupuna (mədəniyyət, incəsənət, informasiya, bədən tərbiyəsi, gənclər siyasəti və digər fəaliyyət növləri) daxildir. Kimə və nə qədər - məlum deyil.

Sevindirici olmayan perspektiv

KİV-in 2022-2023-cü təqvim ili (22.07.2022-22.07.2023) Azərbaycanda söz azadlığının inkişafı üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Medianın fəaliyyətinə qanunvericilik məhdudiyyətlərinin tətbiqi, jurnalistlərin həbsi, cərimələr, informasiyaya çıxışın məhdudlaşdırılması ondan xəbər verir ki, hakimiyyət media məkanına nəzarət  və onun idarə edilməsi siyasətinə sadiq qalır.

Mehman Əliyev (Turan)