Sülh müqaviləsi tam sülhə gətirib çıxaracaqmı?

Ötən il dekabrın əvvəlində ikitərəfli bəyanatdan sonra sülh müqaviləsi mövzusu yenidən aktivləşib. Sülh müqaviləsi prosesi xarici qüvvələrin intriqalarına, Azərbaycan və Ermənistanın daxili dinamikasına bürünsə də, ikitərəfli danışıqlarda da məxfilik pərdəsinə bürünsə də, bu barədə hər tərəfdən danışılır.
Bununla belə, hərtərəfli sülh prosesində sülh müqaviləsinin əhəmiyyəti nədir?

Sülh nədir?
Sülh geniş anlayışdır və hər bir tərəf bu anlayışa öz məzmununu qoyur. Bəziləri üçün “əsas odur ki, atmasınlar”, bəziləri üçün “müharibə olmasın”, bəziləri üçün “gələcəkdə keçmişdə olduğu kimi olsun” (keçmişdə nə olubsa, SSRİ-də?!), digərləri üçün isə “məsələn, Gürcüstanla münasibətlər qurmaqdır”... Sülhü qavramaq fərqlidir, ona görə də sülh ilə bağlı istənilən müzakirənin iştirakçısı nəticə ilə müəyyən edir. 

Qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlıq
Bu iki anlayış çox vaxt eyni şəkildə istifadə olunur, lakin konflikt kontekstində yenə də məzmunca fərqlənirlər. 90-cı illərin əvvəllərindən, keçən əsrdə Azərbaycan və Ermənistan bir neçə dəfə döyüşüb, müxtəlif formatlarda danışıqlar aparıblar, yəni qarşılıqlı əlaqədə olublar... Hətta müharibənin aktiv mərhələsində və ondan sonra... Əksər hallarda bu qarşılıqlı əlaqə vasitəçilərin iştirakı ilə baş tutub və nəticə vermədi. Əməkdaşlıqdan söhbət gedə bilməzdi, çünki əməkdaşlıq qarşılıqlı fayda nəzərdə tutur. Azərbaycan üçün yaxşı olan hər şey avtomatik olaraq Ermənistan üçün pis oldu və əksinə. İstənilən sahədə əməkdaşlığın dayandırılmasına həm aidiyyəti dövlət qurumları, həm də bütövlükdə cəmiyyət tərəfindən ciddi diqqət yetirilirdi. Bizi digər münaqişələrdən fərqləndirən cəhət budur ki, bir münaqişə tərəfinin qaz borusu digər münaqişə tərəfinin ərazisindən keçir, çünki qaz münaqişə tərəflərindən birinin sponsoruna lazımdır... Məhz bu hal 2020-ci ildən sonra kommunikasiyaların blokdan çıxarılmasını rəsmiləşdirmək, yəni əməkdaşlıq qurmaq, Rusiyanın iştirakı ilə qarşılıqlı fayda əldə etmək və sülh müqaviləsini növbəti onilliklərə buraxmaq niyyətində olan Rusiya ssenarisini qeyri-mümkün etdi.

Sülh müqaviləsi sülhün və qarşılıqlı fəaliyyətdən əməkdaşlığa keçidin əsası kimi hadisələrin ardıcıllığını dəyişmək üçün üç illik cəhdlərdən sonra Azərbaycan yaxın gələcəkdə imzalanması qeyd olunan sülh müqaviləsi mövzusunun prioritetləşdirilməsinə nail ola bildi. Sülh müqaviləsi qarşılıqlı fəaliyyətin əsas prinsiplərini, bir-birini qəbul etmək çərçivəsini rəsmiləşdirəcək, əməkdaşlığın əsaslarını qoyacaqdır. Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin administrasiyalarının birgə bəyanatı qarşılıqlı fəaliyyətdən əməkdaşlığa keçidin başlanğıcıdır. Bəli, bu, qısamüddətli əməkdaşlıq idi və konkret mövzular ətrafında idi. Elə buradan başlamalıyıq... Çox qarışıqlıq var, bir-birinin qanunvericiliyində və ictimai rəydə çoxlu (hərfi və məcazi mənada) döşənmiş minalar var. Tam hüquqlu bir sülh üçün çox vaxt lazım olacaq, amma biz nədənsə başlamaq və normallaşma mövzusunu şansa buraxmamalıyıq. Əks halda kənar aktorlar əldə olunmuş razılaşmaları pozmaq üçün tədbirlər görəcəklər.

Xarici qüvvələrin, istər Rusiya, istərsə də ABŞ, mənfi təsir kontekstində istifadə etməyə çalışdıqları boşluqlar yaratmamaq üçün qarşılıqlı əlaqə mümkün qədər yaxın olmalıdır.