Qazaxıstanda repressiya qurbanlarının xatirəsi günüdür

"Mən uzaq Yakutiyadan bizim türk qan qohumlarımızı salamlayıram. Bizim yazımız, taleyimiz, bəxtimiz və ədəbiyyatımız, başımıza gətirilən bədbəxt hadisələr də eynidir, bir-birinə bənzəyir. Bu gün Qazaxıstanda Siyasi Repressiya qurbanları anılır. Onların hər birinin xatirəsi bizim üçün əzizdir.

Mən bu gün sizə yakut ədəbiyyatının baniləri olan üç klassik yakut yazıçısı haqqında danışmaq istəyirəm. Onların çox ağır taleləri olub. Çar Rus İmperiyasının dövründə belə hesab edilirdi ki, yazılı yakut ədəbiyyatı 125 il bundan əvvəl yaranıb. Biz də 2025-ci ildə ədəbiyyatımızın 125 ilini qeyd edəcəyik. Bu tarix bizə hələ sabiq sovet dövründən diqtə edilib, hələ ki, onu belə qeyd etməliyik. Lakin hər bir xalqın şifahi, xalq yaradıcılığı, folkloru, mifləri və əfsanələri vardır. Bizim  Saxa xalqının isə bütün bu mədəni dəyərləri daha da zənginləşdirən OLONXO kimi qəhrəmanlıq dastanımız vardır. Dünya dastanlarının mahir bilcisi Vladimir Derjavin bizim Olonxonu - “Yenilməz Nyurgün Batır“ dastanını ilk dəfə rus dilinə çevirib. Bu dastanı Gilqamış dastanına bərabər tutub. Həqiqətən də məna etibarı ilə bizim Olonxo çox möhtəşəmdir. Burada dünyanın yaranışı, xeyirin göylərdə dövran etməsi,  ədalət və haqq, azadlıq uğrunda  mübarizə aparan qəhrəmanların mədhi və onların dünyaya əmin-amanlıq gətirməsi haqqında danışılır... Ona görə də, əgər söhbət  Saxa xalqının yaradıcılıq tarixindən, ədəbiyyatından  gedirsə, o zaman bu 125 ilə sığmayan bir salnamədir.

Bu gün mən sizə yakut ədəbiyyatının 3 klassiki haqqında danışmaq istəyirəm. 1900-cü ildə Aleksey Kulakovski Eksekülya “Bayanayın alqışı” adlı poema yazdı. Kulakovskinin adının mənası qartal deməkdir. Bayanay tayqanın ruhudur, o ovçuları qoruyur və uğur gətirir. Buna görə də Bayanay ruhunu daima sakiləşdirməli və alqışlamalısan.  Kulakovski də bu məqsədlə “Bayanayın alqışı” poemasını qələmə almışdı.

Kulakovsikinin ali təhsili yox idi, lakin ana dilimiz üçün onun xidmətləri heç bir ölçüyə gəlməz. O universitetlər bitirən alim və akademiklərdən da çox iş görüb. O xalqımız üçün təkcə mötəbər ədəbiyyat yaratmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda bizim folklorumuzu, adət-ənənəmizi araşdırıb və elmi məqalələr yazıb. Onun yazdığı əsərlər bu gün də öz aktuallığını itiməyib. Lakin bununla belə onun yaratdığı əsərlərin içərisində “Şamanın yuxusu”nun xüsuisi ilə qeyd etmək lazımdır. Bu əsəri oxuyanda görürsən ki, yazıçı illər əvvəl başlayacaq  qloballaşmanı və bu prosesin  azsaylı xalqların həyatına gətirəcəyi fəlakətləri yazıb. Aleksey Yeliseyeviç  özündən sonra “Yakut ziyalılarının məktubu” adlı çox böyük fəlsəfi əhəmiyyəti olan əsər qoyub gedib. Həmin 1912-ci illərdə siyasi sistem rus dilində yazmağı tələb edirdi. Bu əsəri rus dilində yazmaqla xalqın taleyini həll eləyən, rus məmurlarının onu eşitməsini istəyirdi. Bu əsərində o  xalqın inkişafının müstəvisini, onun Rus imperiyasında yerini göstərmək istəyir. Əsərdə göstərilən bir çox məqamlar bu gün də bizim xalqı narahat edir.

Aleksey Yeliseyeviçin ardınca isə Anempodist Safronov - Alampa gəlir.  Alampa ən incə ruhlu şeirlər yazan lirik şairdir, demək olar ki, yakut lirik ədəbiyyatının banisidir. Əgər Kulakovski “Şamanın yuxusu” poemasında olduğu kimi sosial, siyasi, elmi mövzuları qələmə alırdısa, Alampa insan qəlbinin ən mübhəm və incə çırpıntılarını, duyğularını, insanın bu dünyada mövcudluğunu, sevgi və məhəbbəti canlı və obrazlı şəkildə yazırdı. Onun hər bir sətri bu gün də bizi həyəcanlandırır, duyğulandırır.  Yakutiyanın Yazıçılar Birliyi Anempodist Safronov-Alampanın  sərlərin dən ibarət ədəbi  irsini əbədiləşdirmək üçün , bu gün də yorulmadan çalışır. Ötən il, biz Alampanın  bir şerini dünyanın 33 dilinə çevirərək, bir şerindən ibarət nəfis hədiyyəlik kitabını çap etdik. Alampanın özündən sonra nəslini davam etdirəcək heç kimi qalmayıb. Lakin biz, Yakutiyanın Yazıçılar Birliyi onu Yakut poeziyasının atası hesab edirik.

Ədəbiyyatımızın üçüncü klassiki isə prozaik, dramaturq Nikolay Denisoviç Neustroyevdir.  Onun ömür yolu uzun olmayıb, çox cavan ikən dünyasını dəyişib. Onun yazdığı dram əsərləri bu gün də bizim teatr səhnələrimizi bəzəyir, onun yazdığı əsərlərinə filmlər çəkilir. Onun əsərləri hər gün özünə yeni oxucular cəlb edir.

Bəs gəlin görək, bu üç klassikin taleyi necə oldu? 1946-cı ildən etibarən bu üç yazıçıya qarşı  burjuaziya milliyyətçiliyi ittihamı ilə kampaniya başladı. Stalin rejimi belə hesab edirdi ki, bu üç yazıçı varlıları tərənnüm edir və mülkədarların ideologiyasını cəmiyyətə daşıyırlar. Əslində, Alampa və Neustroyev kimi Kulakovski də sovet rejimini qəbul etmişdi, bu sistemin qayda-qanunlarına tabe olub, sistem üçün işləyirdi. Son məqamda onların bu xidmətləri nəzərə alınmadı, onları milliyyətçilikdə günahlandırdılar. Kulakovskiy və Neustroyev repressiyanın məngənəsindən qaça bilsələr də, onlara qarşı edilən haqsızlığa dözməyib, bu dünyadan tez köçdülər. Alampa isə... 1928-ci ildə milli təşkilat yaratmaq maddəsi ilə ittiham olunaraq, xüsusi təhlükəli siyasi və ağır cinayətkar kimi Sibirin Solovetsk adalarındakı “Solovka” məcburi əmək düşərgəsinə göndərildi. O, Yakutskda Yemelyan Yaroslavskiyə cəza müəssisəsinin dəyişdirilməsi barədə  məktubla müraciət etdi. Yaroslavski özü ziyalı kimi siyasi baxışlarına görə sürgündə olsa da, hakimiyyət dairələrində fikirlərinə hörmətlə yanaşılırdı. Yaroslavskinin təqdimatına əsasən Alampanı Solovkadan Arxangelskə, sonra isə İrkutska sürgün etdilər. Cəzasını çəkib vətəninə qayıtdıqdan qısa bir müddət sonra, Alampa da repressiya düşərgəsində çəkdiyi ağır zillətlərin nəticəsində çox yaşaya bilmədi,  1935-ci ildə dünyadan köçdü.

Bunlar azmış kimi, daha sonra yazıçılarımızın əsərləri repressiyaya uğradı. 1952-ci ildə Yakutiya Vilayət Partiya Komitəsi katibi Semyon Zaxaroviç Borisov tərəfindən Kulakovskinin,  Alampanın və Neustroyevin əsərlərinə tamamilə qadağa qoyulması haqqında qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən məktəblərdə, texnikumlarda, ali təhsil ocaqlarında  bu yazıçıların  həyatı və əsərlərinin öyrənilməsinə qadağa qoyuldu. Kulakovskinin bir oğlu qalmışdı. Onun oğlu Reas Alekseyeviçin övladlarının təhsil aldığı məktəbdə, kitabxanalarda onların gözü qarşısında babaları Kulakovskinin əsərləri götürülərək tonqallarda yandırılırdı...  İllər keçəndən sonra Kulakovskinin nəvələri bu xatirələrini danışanda, təbii ki, müasir dövrün  insanları bu acı xatirələri ürək ağrısı ilə dinləyirdilər.

Bu görkəmli yazıçıların əsərlərinin yığışdırılması, adlarının çəkilməsinə qadağa qoyulması təbii ki, saxa xalqı, yakut ədəbiyyatı, yakut ziyalıları üçün ağır zərbə idi.  Bu gənc yakut ədəbiyyatının kökünə vurulan baltaya bənzəyirdi. Lakin sən demə bu hələ başlanğıc imiş...

1937-ci ildə Saxa xalqının böyük oğlu, respublikanın rəhbəri, istedadlı yazıçı, şair və siyasi xadim Platon Alekseyeviç Oyunski Moskvada həbs olunaraq, əvvəlcə İrkutska, sonra isə Yakutskdakı həbsxanaya gətirilmişdi. O dahi bir insan, parlaq rəhbər idi. İstintaqçılar onu Sovet İttifaqının əleyhinə olaraq, Yaponiya kəşfiyyat idarəsinə işləməkdə etirafa məcbur etdirmək istəsələr də, Oyunski onların bu ittihamını rədd edirdi. Görmədiyi bir işi necə etiraf edə bilərdi ki? O bolşevik idi, o sovet hakimiyyətinə inanırdı, Sovet hakimiyyətinin qurduğu respublikanın rəhbəri idi, əsərlərində daima qırmızı inqilabı mədh edirdi... Yakutsk həbsxanasında işgəncələrə tab gətirməyən Platon Alekseyeviç məhkəməyə qədər dözə bilmədi... 1939-cu ildə ölüm xəbəri yayılan Platon Oyunskinin harada güllələndiyini bu gün də kimsə bilmir. Əfsuslar olsun ki, bu gün də Platon Oyunskinin məzarı yoxdur. Onun təmiz adı 1957-ci ildə reablitasiya olundu. 

O gündən edibarən adları repressiya siyahısından çıxarılan yazıçılarımızın əsərləri də reablitasiya olunmağa  başladı. Onların adlarının xalqa qaytarılması üçün çox ağır və şərəfli işlər görüldü, əsərləri yenidən çap olunmağa başladı. Bu gün mən bu adların xalqa qaytarılmasında əməyi keçən, ədalətin bərqərar olmasında mübarizə aparan klassiklərimniz haqqında da danışmaq istəyirəm.  Onlardan biri professor Georgi Prokopyeviç Başarin idi.

O hələ 1946-cı ildə “Üç yakut realist-maarifçisi” adlı əsər yazmışdı. 1952-ci ildə o partiya  orqanlarının maneələrinə məruz qaldı və pariya sistemindən çıxarıldı, elmi adlarından məhrum edildi, həbs olunmamaq üçün Moskvaya qaçaraq gizləndi. Başarin bizim klassiklərimizin təmiz adlarının bərpa edilməsi üçün çox fədakarlıq edib. Axır ki, onun həqiqəti qalib gəldi. Bu 1962-ci ildə baş verdi, həmin gün vilayət partiya komitəsinin bürosunda üç yakut klassikinin xalqı üçün işlədiyi və heç bir burjua millətçisi olmadıqları haqqında qərar qəbul edildi.

Yakutiyanın xalq yazıçısı Semyon Petroviç Danilov da klassiklərimizin ədəbi irslərinin tapılması və toplanması, çap edilməsi, oxuculara çatdırılması  üçün  çox böyük əmək sərf edib. Məhz onun əməyi sayəsində  o klassiklərin  əsərləri  çap olunaraq yenidən məktəblərdə, ali təhsil ocaqlarında öyrənilməyə başlandı.

Beləliklə, bizim klassiklərimiz yenidən xalqa qaytarıldı. Bu yolda çalışanların hamısının xatirəsi bizim üçün əzizdir. 2020-ci ildə Rusiyanın “Molodaya qvardiya”  nəşriyyatında “Tanınmış insanların həyatı” seriyası ilə Semyon Danilovun həyatından bəhs edən  kitabım işıq üzü gördü.  

  Mən onu deyə bilərəm ki,  repressiyalar yazıçıların reablitasiyasından sonra da bitmədi... Elə insanlar var ki, o rejimin ağır əzablarını bütün həyatları boyu, yaradıcılıqları boyu hiss etdilər, onların həyatları, yaradıcılıqları məhv oldu... Onların arasında şair Arbita, prozaik Dalan da var idi. Yazıçı Dmitri Dıdayevin əsərlərinə isə 1970-ci illərdən sonra qadağa qoyuldu. Onu qeyd edim ki, biz yazıçıların  qələmini hər zaman nəzarətdə saxladılar, buna baxmayaraq, bizə əziz olan adları reablitasiya etməyə müvəffəq olub, xalqa qaytara bildik. Bunun yakut xalqı üçün böyük əhəmiyyəti vardır.

Mən 2019-cu ildə Bakıda qonaq idim. Burada qonaq olduğum zamanı ilk görmək istədiyim  I Türkoloji Qurultayın keçirldiyi ünvan oldu. Mən bu binanın, o divarların içərisində olmaq istəyirdim. 1926-cı ildə qurultayda iştirak edən bizim nümayəndə heyətimizin rəhbəri Kulakovski idi. O yarı yolda xəstələnərək, Moskvada qalmalı olmuşdu. Yazıçılar Alampa və Kyündyə və Vilayət Komitəsinin üzvü İsidor Baraxov qurultayın işində iştirak etmişdilər. Onların addımladığı həmin pilləkənlərlə qalxmaq, onların açdıqları qapıdan keçmək, onların oturduqları iclas salonunda olmaq mənim üçün böyük mənəvi zövq idi. Bu mənim ömrümün ən xoşbəxt anları idi. O gündən bu günə, 1926-cı ildən bəri biz türk xalqları hər zaman bir-birimizin yanında olmağa cəhd etmişik, talelərimizin  ümumi problemlərinin haradan qaynaqlandığını yaxşı bilmişik".

Natalya Xarlampyeva,

Yakutiya Yazıçılar İttifaqının sədri,

Saxa Yakutiya Republikasının xalq şairi