Rusiya-Azərbaycan münasibətləri haqqında nə məlumdur

Rusiyanın TASS Agentliyi Moskva ilə Bakı arasında münasibətlərin qısa tarixcəsinə dair material hazırlayıb.

Əməkdaşlıq üçün müqavilə əsası

Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci il aprelin 4-də qurulub. Əməkdaşlığın hüquqi əsasını 170-dən çox dövlətlərarası, hökumətlərarası və idarələrarası müqavilə və sazişlər, o cümlədən iqtisadi sahədə 50-yə yaxın saziş təşkil edir. Əsas sənədlər 1997-ci il 3 iyul tarixli Dostluq, Əməkdaşlıq və Qarşılıqlı Təhlükəsizlik Müqaviləsi və 3 iyul 2008-ci il tarixli Dostluq və Strateji Tərəfdaşlıq Bəyannaməsidir. 2022-ci il fevralın 22-də Moskvada aparılan danışıqlardan sonra iki ölkənin liderləri Vladimir Putin və İlham Əliyev Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında Müttəfiqlik Əməkdaşlığı haqqında Bəyannamə imzalayıblar. Sənədə əsasən, Rusiya və Azərbaycan tərəflərdən birinin təhlükəsizlik maraqlarına təhlükə yaranarsa, dərhal məsləhətləşmələrə hazırdır, milli maraqlara cavab verən və digər ölkələrə qarşı yönəlməyən hərbi-siyasi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək niyyətindədir.

Ticarət

Rusiya Federal Gömrük Xidmətinin məlumatına görə, Rusiya Federasiyasının ümumi xarici ticarət dövriyyəsinin 0,4%-i Azərbaycanın payına düşür. Rusiya respublikanın ticarət tərəfdaşları arasında İtaliya və Türkiyədən sonra üçüncü yeri tutur (Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin; Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatları).

2023-cü ilin sonunda ölkələr arasında qarşılıqlı ticarətin həcmi əvvəlki illə müqayisədə 17,5% artaraq 4,358 milyard dollara çatıb.

Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ilin yanvar-mart aylarında Azərbaycan ilə Rusiya arasında ticarət dövriyyəsi 890,733 milyon dollar təşkil edib ki, bu da 2023-cü ilin analoji dövrünün göstəricisindən 15,8% azdır.

Rusiya Azərbaycana ərzaq məhsulları, kənd təsərrüfatı xammalı (buğda və digər dənli bitkilər), maşınqayırma, qara və əlvan metallar, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, ağac, sellüloz və kağız məhsulları ixrac edir. Azərbaycanın Rusiyaya idxalında mineral xammal (əsasən qaz), tekstil, pambıq və kənd təsərrüfatı məhsulları üstünlük təşkil edir.

İnvestisiyalar

Ümumilikdə Azərbaycanda Rusiyanın iştirakı ilə 1,4 mindən çox şirkət qeydiyyatdan keçib ki, onlardan 300-ə yaxını 100 faiz Rusiya kapitalı ilə, qalanları isə birgə müəssisələr formasındadır. Respublikada təmsil olunan iri rus istehsalçıları, şirkətləri və bankları arasında "Qazprom", "Lukoyl", VTB Bank, "Avtovaz", "Rosselxozbank" var. Azərbaycanda “Kamaz” və “Ural” markalı yük avtomobillərinin istehsalı və yığılması layihələri həyata keçirilir, “Qazel” markalı avtomobillərin yığılması zavodu istifadəyə verilib.

2024-cü ilin fevralında Azərbaycan Baş nazirinin müavini Şahin Mustafayev XII Rusiya-Azərbaycan Regionlararası Forumunda çıxışı zamanı bildirmişdi ki, Rusiya sərmayələrinin ümumi həcmi respublika iqtisadiyyatına 8,7 milyard dollardan çox, Azərbaycan isə 1 milyard dollardan çox investisiya yatırıb. Rusiya Federasiyası hökumətinin xidmətlərinin mətbuata istinadən verdiyi məlumata görə, 2023-cü ildə Rusiya Federasiyasının Azərbaycan iqtisadiyyatına birbaşa investisiyaları 295 milyon dollar təşkil edib.

Neft və qaz sahəsində əməkdaşlıq

1997-ci ildən Azərbaycan Bakı-Novorossiysk neft kəməri ilə Avropa istiqamətində Rusiya Federasiyası ərazisindən tranzit olaraq neft ixrac edir və sonradan Novorossiysk limanından daşınır. Neft kəmərinin Rusiya hissəsinin operatoru Transneft şirkətidir. 2017-ci ilin oktyabrında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) və “Transneft” 2018-ci ildə 1,3-1,5 milyon ton səviyyəsində yanacağın ixracına dair saziş imzalayıb. 2019-cu ildə neft nəqli təxminən 900 min ton təşkil edirdisə, 2020-ci ildə bu, 613 min tona qədər azalıb. 2021-ci ildə Bakı-Novorossiysk neft kəməri ilə neft nəqli təqribən 1,1 milyon ton, 2022-ci ildə isə 0,6 milyon ton təşkil edib.

2000-2006-cı illərdə Azərbaycan Rusiyadan 4,5 milyard kubmetrə qədər qaz alıb. ildə m. Lakin 2007-ci ildə yanacağın qiymətinin artması ilə əlaqədar Azərbaycan tərəfi növbəti idxaldan imtina etmək məcburiyyətində qalıb. Elə həmin il Azərbaycanda ehtiyatları 1,3 trilyon kubmetrə qədər olan “Şahdəniz” yatağında sənaye qazının hasilatına başlanılıb ki, bu da ölkəyə öz ehtiyaclarını ödəməyə və Gürcüstan, Türkiyə və Yunanıstana qaz ixrac etməyə imkan verdi.

2008-ci il iyunun əvvəlində “Qazprom”un rəhbəri Aleksey Miller Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə qazın yenidən satılması üçün uzunmüddətli müqavilə əsasında Rusiya Federasiyasına verilməsini təklif edib. 2009-cu il iyunun 29-da “Qazprom” və SOCAR arasında Azərbaycan təbii qazının alqı-satqısının əsas şərtləri haqqında saziş, 14 oktyabr 2009-cu ildə isə alqı-satqı müqaviləsi imzalanıb. Rusiyaya qaz tədarükü 2010-cu il yanvarın 1-dən başlayıb. 2015-ci ildə Azərbaycan ixracının Cənubi Qafqaz qaz kəməri ilə Türkiyəyə istiqamətləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq onların fəaliyyəti dayandırılıb.

2017-ci il noyabrın 21-də “Qazprom Export” MMC və SOCAR Rusiya təbii qazının Azərbaycana tədarükünü bərpa etmək barədə razılığa gəliblər. 2018-ci ildə müqavilə üzrə respublikaya 1,15 milyard kubmetr qaz verilib. 2019-cu ildən Azərbaycana təbii qaz verilmir. 27 iyul 2021-ci il tarixində “Azərkontrakt” dövlət şirkəti (2021-ci ildən təbii qazın topdansatış alqı-satqısı üzrə SOCAR-ın funksiyalarından birini yerinə yetirir) və “Qazprom” arasında təbii qazın mövsümi mübadiləsi (2023-cü ilə qədər) sahəsində əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanıb. Sənəd yay mövsümündə Azərbaycandan Rusiyaya qaz nəqlini, eləcə də qış mövsümündə Rusiyadan Azərbaycana analoji həcmdə qazın nəqlini nəzərdə tuturdu (həcmləri açıqlanmır). Müqavilənin Azərbaycan tərəfdən müvafiq həcmdə məhsulların qəbulu və göndərilməsi baxımından texniki icrası Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən həyata keçirilib.

2022-ci il noyabrın 15-də yeni qaz alqı-satqısı müqaviləsi çərçivəsində Rusiya qazının Azərbaycana tədarükü başlayıb. “Qazprom Export” və SOCAR-ın imzaladığı sənədə əsasən, “Qazprom” 2023-cü ilin mart ayına qədər Azərbaycana 1 milyard kubmetrə qədər qaz tədarük edib.

Sərhəd

Birgə sərhədin ümumi uzunluğu 338 km-dir. 2010-cu ilin sentyabrında Rusiya və Azərbaycan iki ölkə arasında dövlət sərhədi haqqında saziş və onun keçidini təsvir edən əlavə (ölkələr arasında vizasız rejim mövcuddur) imzalayıblar. Dövlət sərhədindən buraxılış məntəqələrinin və onlara nəqliyyat yanaşmalarının inkişafı üçün əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət haqqında hökumətlərarası saziş həyata keçirilir.

Tərəflər həmçinin transsərhəd Samur çayının rasional istifadəsi və mühafizəsi haqqında (onun 50/50 nisbətində istifadəsini nəzərdə tutan) hökumətlərarası saziş bağlayıblar. Samurun uzunluğu 230 km-dir ki, bunun da 38 km-i Xəzər dənizinə tökülənə qədər Rusiya-Azərbaycan sərhədi boyunca axır.

Regionlararası əməkdaşlıq

Rusiya Federasiyasının 70-dən çox subyekti Azərbaycanla, o cümlədən Dağıstan, Tatarıstan, Moskva və Sankt-Peterburq, Həştərxan, Moskva, Saratov, Sverdlovsk və Çelyabinsk vilayətləri əməkdaşlıq edir.

Həmçinin Rusiyanın regionları ilə azərbaycanlı tərəfdaşlar arasında ticarət-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni əməkdaşlığa dair 12 saziş var.

2024-cü il fevralın sonunda Mineralnıye Vodıda XII Rusiya-Azərbaycan regionlararası forumu keçirilmişdir. Tədbir çərçivəsində perspektivli nəqliyyat və logistika layihələri, ekoloji problemlər və sənaye sahələrində əməkdaşlıq müzakirə olunub.

Humanitar əməkdaşlıq

Azərbaycan Cənubi Qafqazda yeganə ölkədir ki, orta məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində milli dillə yanaşı rus dilini də tədris dili kimi qoruyub saxlayıb.

Rus dilinin dərindən öyrənilməsi layihəsi 50 ümumtəhsil məktəbində (ümumilikdə Azərbaycanda rus dilində tədris olunan 300-dən çox məktəb var) həyata keçirilir. Azərbaycanın bütün dövlət ali təhsil müəssisələrində tədrisin rus dilində aparıldığı fakültələr var. Respublikanın ali məktəblərində ümumilikdə 16 mindən çox tələbə rus dilində təhsil alır. 2008-ci ildə Bakıda M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti, 15 sentyabr 2015-ci il tarixində  I. M. Seçenov adına Moskva Dövlət Tibb Universitetinin Bakı filialı açılıb. Rusiya ali məktəblərində 7 mindən çox Azərbaycan vətəndaşı təhsil alır.

Rusdilli KİV-lərin sayına görə Azərbaycan Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında liderdir. Respublikada 50 rusdilli çap nəşri və yeddi informasiya agentliyi fəaliyyət göstərir.

Sosial sahədə əməkdaşlıq

2022-ci il aprelin 26-da iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Rusiya-Azərbaycan hökumətlərarası komissiyasının iclasının yekunları üzrə iki ölkə arasında pensiya təminatı sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş imzalanıb. Sənədin müddəalarına görə, Rusiya və Azərbaycan həm pensiyanı onu təyin edən dövlətin ərazisində ödəyə, həm də köçürmə ölkəsinə pul köçürə biləcək. Bundan əlavə, sazişdən belə çıxır ki, Azərbaycandan olan əmək miqrantlarına Rusiya Federasiyasında işləyərkən qazandıqları əmək stajı (sığorta) hesablanacaq, oxşar prosedur Azərbaycan ərazisində işləmiş ruslara da şamil edilir;